Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

काठमाडौँको अहम् र साख

July 4, 2021 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (१६–३१ जेठ , २०५९)बाट

काठमाडौँ उपत्यका र खासगरी शक्ति र सम्पन्नताको रिङ्गरोडीय घेराभित्र मस्त पाटन–काठमाडौँका शहरिया भलाद्मीले आफ्नो मात्र राम्रो हेर्ने गर्छन् । भञ्ज्याङ्ग बाहिरको नेपालको आकार, जतिकै संरचना र सञ्चारको विकास भए पनि, उपत्यकावासीको सोचाइमा राणाकालीन अवस्थामै छ । देशका सबै कुनाबाट आएका नवआगन्तुकले पनि ‘नेपाल खाल्डो’ मा जरो गाड्ने होडमा बाहिरका सबै कुरा बिर्सन आफूलाई बाध्य पार्दा रहेछन्, आफ्नै गाउँ र जिल्लाको माया भाग्दो रहेछ । अधिराज्यको एक्लो शहर (मेट्रोपोलिस) र ऐतिहासिक सभ्यताकै थलो भएकोले काठमाडौँ बाँकी देशबाट यसरी अलग बनिदियो कि सबैले उपत्यकालाई नै आफ्नो बनाउनुपर्ने बाध्यता भयो, अरू कुनै विकल्प नै नराखी । जसरी गोर्खाका ठकुरीले नेपाल खाल्डोमा बसाइँ सरेपछि गोर्खालाई बिर्से, त्यही प्रक्रिया आजसम्म चल्दैछ ।

काठमाडौँ र नेपाल बीचको दूरीलाई माओवादी आन्दोलनको परिप्रेक्ष्यमा पनि हेर्न सकिन्छ । माओवादीहरूको ‘छलाङ’ को एउटा मुख्य कारण काठमाडौँ–केन्द्रित राज्यव्यवस्था र जनआन्दोलनपश्चात् ‘बाहिर’ बाट देखिने उपत्यकाको उज्यालो बत्ती र सहजधन पनि हो । प्रजातन्त्र खतरामा पार्ने काङ्ग्रेस पार्टीभित्रको आजभोलिको द्वन्द्व पनि काठमाडौँ केन्द्रित शक्तिकै लागिको होडबाजी हो । विकेन्द्रीकरणको विकासे नारा चार दशक पुरानो भइसक्यो, तर मनस्थितिको केन्द्रीकरण जहाँको त्यहीँ छ, र यो मनस्थितिले आफ्नो छाप देशभरि नै पारिरहेको छ । आजसम्म पनि हामीले केही पाठ सिकेजस्तो लाग्दैन ।

यता आएर सर्व–प्राथमिक बनेको माओवादी आन्दोलनको सन्दर्भमा, अपरेशन रोमियो र किलो शेरा टूले मध्यपश्चिम पहाडमा हाहाकार ल्याउँदा काठमाडौँले मुन्टो फर्काएर अन्ततिर हेरेकै हो । त्यसभन्दा धेरै गुणा बढी विनास अहिले पहाडमा भइरहेछ, तर काठमाडौँका मानव अधिकारवादीहरू अझ्ै बाल अधिकार, नारी अधिकार, दलित अधिकार, वातावरणीय अधिकार र पानी अधिकारमै मग्न छन्, र सुरक्षाफौज डाँडा–डाँडामा तैनाथ भएको अवस्थामा स्थलगत निरीक्षण गर्न गएको खबर आउँदैन । ‘नेपालीले नेपालीलाई नमारौँ’ भन्ने प्ले–कार्ड बोक्दै टुँडिखेल घुम्दा मानव अधिकारको सुरक्षा गरेको ठानिन्छ ।

हुनेखानेलाई काठमाडौँ अझ्ै नजिक हुन गएको छ, किनभने बसमा को चढोस्, हवाईजहाज छँदैछ । पर्यटक सुकेको अवस्थामा आन्तरिक यात्रुको खचाखच छ, बुद्ध एयर, नेकन एयर मा । पहाडमा माओवादीको राज भए पनि काठमाडौँ जहाँको तहीँ छ । माओवादीद्वारा विस्थापितले सकेमा डेरा सर्ने काठमाडौँमै हो । कतै खर्च गर्न नसकेका विदेशी दाताहरूले अन्न वर्षाउने उपत्यकामै रहने गै.स.स. को पोल्टामा नै हो ।

र, काठमाडौँ केन्द्रीकरण भन्नु नै, आजसम्म पनि बाहुन, क्षेत्री र नेवारको लागि फलिफाप हो । जुन एलिएनेशन् (क्षेत्रीय, जनजाति, तथा लैङ्गिक असमानता) ले माओवादीलाई आफ्नो लडाकू र कार्यकर्ताको बल दिएको छ त्यो ऐलिएनेशन्लाई हल गर्न आजसम्म केही पहल भएको छैन ।

आजसम्म एउटा नेपाली समाजशास्त्रीले माओवादी आन्दोलनको उत्पत्ति सम्बन्धी स्तरीय कार्यपत्र तयार पारेको छैन, जबकि गत सात वर्षमा सयौँ ‘पेपर’ लेखिए होलान्, देश–विदेशमा विभिन्न कार्यशाला र गोष्ठीमा पेश गर्न विभिन्न सान्दर्भिक विषयमा । तर माओवादी सम्बन्धमा कार्यपत्र लेख्न कसैलाई सान्दर्भिक भएन । त्यसैले सबै चुप छन् । यो पनि ‘काठमाडौँ प्रवृत्ति’ हो, जस अन्तर्गत आफ्नो ठाउँ र अवसरले दिएको फाइदा लिने, बाँकी जेसुकै होस् । समाजशास्त्रीले मौन रहेपछि र पत्रकारलाई जाने पनि नजाने पनि कलम चलाउन बाध्य पारेका छन् ।

काठमाडौँ प्रवृत्तिले पुराना धनाढ्य, नवधनाढ्य र उपत्यकाका मध्यमवर्गलाई छोपेको त छ छ, यसले पुलिस, सेना र माओवादी स्वयंलाई पनि बाँकी राखेको छैन ।

एकहप्ता अगाडि दाङ–लमहीको ध्वस्त पारिएको पुलिस चौकीमा पुग्दा मुखभरि बमको छर्रा परेका प्रहरी जवान दलबहादुर घर्ती (नाम फेरिएको) ले आफ्नो पोष्टमाथि माओवादीको भीषण आक्रमणको क्रम बताए । थ्री नट थ्री राइफल र दुई वटा ग्रिनेडको भरमा लड्न बाध्य यी जवानले आफू वरिपरिका सबै सिपाही मरेको देखे, आफू चाहिँ मरेको जस्तो गरेर बाँचे । त्यत्रो मानसिक प्रकोपबाट बाँच्न सकेका सिपाही घर्तीलाई पुलिसका हाकिमहरूले केही समवेदनशीलता देखाए त ? लमहीको त्यो खण्डहर गार्ड गर्न आज पनि उनी त्यहीँ छन् । जति काठमाडौँबाट टाढा, उत्तिकै आफ्नो मान्छे नहुने भएकोमा उनको त कोही नभएको प्रस्ट थियो । दर्जनौँको सङ्ख्यामा एकैचोटि माओवादीको पूजामा बलि पर्दा पनि पुलिसको हाकिम तहबाट चर्को आवाज नउठेको उदेकलाग्दो अवस्था त पुरानो भइसक्यो । वीरगति प्राप्त पुलिस जवानका परिवारलाई साढे सातलाख रुपैयाँ तिराउन सरकारलाई बाध्य पार्न उनीहरू सफल तर आफ्नो फोर्सलाई आँट दिन चाहिने अटोमेटिक राइफलको निम्ति वकालत गर्न उनीहरू त्यति लागि नपर्ने । काठमाडौँबाट लमही टाढा भएकोले खाँचो नदेख्ने ।

पुलिसभन्दा सिपाहीको चालचलन अलि बेग्लै छ– उनीहरूका अफिसर पनि सिपाहीसँगै मैदानमा उत्रन्छन् । तर माथिल्लो तहमा, शाही सेनामा पनि काठमाडौँ केन्द्रीकरणको आभास मिल्छ । एउटै मात्र उदाहरण– जवानहरू लडिरहेछन् कान्ला र मैदानमा, तर चिफ सा’ब दम्पतीले आफ्नो निवासस्थानमा पिरतीका गीतका क्यासेट विमोचन गरेका कुराहरू मात्र प्रकाशमा आउँछन्, युद्ध पीडित परिवार र घाइते सिपाहीको सोधखोज गरेका कुरा देख्न वा सुन्न पाइँदैनन् । सम्वेदनशीलताको कमी देखिन्छ यसमा, जसले काठमाडौँवासीको बाँकी देशसँगको वर्ग–दूरी, समुदाय–दूरी र कल्पनाको दूरी दर्शाउँछ ।

हाल माओवादीका केन्द्रीय नेताहरू काठमाडौँमा नरहे पनि उनीहरूको कार्यमा पनि केन्द्रीकरण प्रस्ट दर्शिन्छ । अहिले सुरक्षाफौजको पेलानमा परेको माओवादीले आफ्नो सम्पूर्ण कार्यकर्ताको हितमा विचार गर्ने हो भने ‘कम्प्रोमाइज’ गर्ने बेला भइसक्यो । ‘माओवादी समर्थक’ मानिने गाउँले जनताले सुरक्षाबलको मार खप्नुपर्ने अवस्थामा पनि नेतृत्वले आफूलाई लचिलो पार्नुपर्नेछ । तर आखिर प्रचण्डपथको सिद्धान्तले त अरू अति वाम राष्ट्रमा झ्ैँ (जस्तै आजको नोमपेन्ह र हिजोको बेइजिङ्ग र मस्को) केन्द्रमै बढी शक्तिसञ्चय गर्ने लक्ष्य राखेको छ, जसको तात्पर्य माओवादीको राज भए काठमाडौँको अझै फलिफाप हुनेछ ।

माओवादी समस्या लगायत देशका अधिकांश आधुनिक युगका विकृतिलाई पन्छाउन धेरै क्रियाकलाप अगाडि सार्नुपर्ने हुन्छ । यसमा काठमाडौँ–केन्द्रित मनस्थितिलाई पन्छाएर उही पुरानो नारा ‘विकेन्द्रीकरण’ लाई सार्थकता दिनुपर्छ । यसो गरेमा एकैचोटि देशका क्षेत्रीय भेदभाव, जात–जातीय भेदभाव र वर्गीय भेदभाव जस्ता असमानताका जे–जति समस्याहरू छन् सबै हल हुनेतर्फ समाज अग्रसर हुनेछ । जब माओवादी समस्यालाई पछाडि पारेर देशलाई फेरि अगाडि दौडाउने काम थालौँला त्यतिबेलाका लागि मूलमन्त्र या राजनैतिक नारा नै बनाए हुन्छ, “काठमाडौँको अहम् र साखलाई मत्थर पारौँ !”

Post navigation

Previous Post:

पुनर्निर्माण लुम्बिनीको

Next Post:

Insurgents and Innocents

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes