हतियारका कुरा

प्रिय पुष्पकमल दाहालजी,

बन्दुकको त्रासबाट नेपाली नागरिकले छुट्कारा पाउने क्रममा तपाईँले आफ्नोे पार्टी तथा लडाकु जत्थालाई खुला प्रतिस्पर्धाको बाटोमा डोर्याउन ठूलै मात्रामा साहस जुटाउनु परेको देखिन्छ । यस्तै, एकपक्षीय युद्धविराम गर्दा होस् वा ‘जनयुद्ध’को लक्ष्यलाई थाती राखेर भूराजनीतिक र सामरिक यथार्थको सही मूल्याङ्कन गर्दै खुला समाजमा उत्रिएर नेकपा (माओवादी) को राजनीतिक चरित्रलाई पुनः उजागर गरिदिँदा जनताले आश गर्ने ठाउँ मिलेको छ । लडाकुहरूलाई हतियार व्यवस्थापनतर्फ डोर्याउन खोज्दा तपाईँको भनाइ र गराइमा फरक पर्ने, दुनियाँलाई देखाउने र कार्यकर्तालाई सुनाउने कुरा भिन्न हुन जानेलगायतका ‘कन्ट्राडिक्शन’ लाई केही हदसम्म स्वाभाविक मान्नुपर्ने हुन्छ ।

तपाईँहरूको सिद्धान्त र बाध्यतालाई अरूले लचिलो भएर मूल्याङ्कन गर्दा तपाईँले पनि अरूलाई सौहार्दता देखाइदिए राम्रो हुन्थ्यो । जस्तै, जनआन्दोलनको उपलब्धिकै व्याख्याको कुरा गरौँ । यो लेखकको अनुमानमा जनता ज्ञानेन्द्र राजाको खिलाफमा उर्लिएका थिए, जसको माने तपाईँको समर्थनमा लाखौँको सङ्ख्यामा नागरिकहरू पक्कै आएका होइनन् । तपाईँबाट रचिएको ११ वर्षको हिंसा तथा नेकपा (माओवादी) को गैर लोकतान्त्रिक छवि विरुद्ध, र यसका साथै तपाईँहरू शान्तिको बाटोमा आउने आशले पनि नागरिकहरू सडक र गोरेटोमा उत्रिएका हुन् । तपाईँले छूट दिएर आएका तथा तपाईँको उर्दी मानेर आन्दोलनमा सरिक नागरिकहरू पनि अन्ततोगत्वा तपाईँले मच्चाएको र ‘शाही सेना’ ले साथ दिएको विध्वंसको विरोधमा उत्रिएका हुन् ।

हरेक माओवादी नेता, कार्यकर्ता भन्ने गर्छन् कि तपाईँको समूहले चाहेको कुरा “जनताले चाहेको” भनेर । जबसम्म निष्पक्ष, स्वतन्त्र चुनावद्वारा तपाईँको उपस्थिति प्रस्ट हुँदैन– यो कुरा कसरी मान्ने कि तपाईँ जनताको चाहना बोल्दै हुनुहुन्छ ? त्यसैले त्यसो नहुञ्जेल आजसम्म शस्त्र प्रदर्शन गर्दै आएको दलको विचारलाई “जनताको विचार” भन्न छाडिदिनु उचित हुन्छ । त्यसो होला पनि, तर प्रमाणदेखेपछि मात्र यो कुरा मान्न जनता तयार हुन्छ । आज त ऊ चूप बसेको छ, किनकि तपाईँको हातमा बन्दुक छ । र, यो बन्दुक आज विशुद्ध कोरा शक्तिको प्रतीक हो, किनकि अब ‘जनयुद्ध’ नरहँदा यसको के औचित्य ? नेपाली नागरिकको विवेक बौद्धिकतालाई यदि कदर गर्नुहुन्छ भने अब मात्र विचार तथा बहसको आधारमा तपाईँहरू जनताको सहयोग लिने कोशिश गर्नुस् । हातमा बन्दुक लिएर जनताका लागि बोल्छु भन्न त मिलेन नि, पुष्पकमलजी ।

आज तपाईँहरू कतिपय पत्रकार तथा नागरिक समाजका प्रतिनिधिबीच ‘हनिमुन पिरियड’ मा हुनुहुन्छ र तपाईंको शान्तिपूर्ण परिवर्तन बिथोलिएला कि भनेर पनि अन्तर्वार्ता तथा नागरिक समाजका अगुवाहरूका अभिव्यक्तिहरूमा तपाईँहरूलाई केरकार गरेको पाइँदैन । यो पनि हो कि नागरिक समाजका कतिपय व्यक्तिहरू त असफल राजनीतिज्ञ हुन्, जसलाई नेपालको शान्तिपूर्ण परिवर्तनमा विश्वास राख्ने दल तथा उनीहरूले बहाली गरेको संसदप्रति गहिरो वितृष्णा छ । स्वाभाविक हिसाबले तपाईँहरूलाई उहाँहरूले अलि बढी नै निर्धक्क भई स्वागत गर्नुभएको छ, जबकि त्यस्तो अडानमा राजनीतिशास्त्र तथा मानवीयताको मात्रा अलि कम पाइन्छ ।

तर यो हनिमुन बितिसक्दा, तपाईँहरूको बोली र व्यवहारबारे प्रश्न उठ्न थाल्नेछन् । आज त तपाईँहरूमाथि प्रश्न गर्नेहरूलाई स्वतः ‘राजावादी’ र ‘प्रतिगामी’ को आरोप लाग्ने स्थिति छ । तर यस्तो आरोप धेरै टिक्ने छैन र त्यसको आड नलिनु नै नेकपा (माओवादी) को रुपान्तरणको लागि सहयोगी हुनेछ ।

राजावादी त राजावादी भइहाले ! ज्ञानेन्द्र राजासहित उनीहरू सबैलाई अब कहिल्यै शिर उठाउन नदिनु अरू सबैको कर्तव्य हो । तर, मध्यममार्गमा रहेर जनआन्दोलनको आदेशको कदर गर्दै विवेकशील बहसका साथ संविधानसभाद्वारा देशलाई राजनीतिक स्थायित्व, सामाजिक उत्थान तथा आर्थिक उन्नतितर्फ समाजशास्त्र र अध्ययनको आडमा डोर्याउन चाहनेहरूलाई तपाईँहरूले ‘लेबल’ लगाउँदै जनताको दुश्मनमा परिणत गर्न थाल्नुभए तपाईँले पानी धेरै धमिलो पार्नुहुनेछ ।

‘प्रतिगामी’ र ‘राजावादी’ को आरोप आउला भन्ने डरले पनि धेरै बुद्धिजीवीहरू अहिले मौनव्रतमा छन् । मुखमा पट्टी लगाएर बस्नुको कारण तपाईँहरू ‘जङ्गल’ फेरि फर्केर गएको खण्डमा या त तपाईँकै मुखबाट घोषित ‘अक्टोबर क्रान्ति’ हुन गए उनीहरू बाँच्न चाहन्छन् । तर यस्ता ‘काँतर’ बाहेक बाँकी समाज तपार्इँहरू संयमका साथ अगाडि बढ्नुभएन भने चूप रहने छैन । हाम्रो आश छ, तपाईँको ‘सफाया’ गर्ने अभियान अब अपवादका रूपमा पनि कार्यान्वयन हुनेछैन । जबकि, युद्धविरामयता ९ जनाको हत्या भयो, यो पनि हामीलाई थाहा छ ।

मध्यममार्गको वकालत

मध्यममार्गले जनताको भलो गर्दछ, जहाँ मानिस मारिँदैनन्, जनआन्दोलन पनि शान्तिपूर्ण हुन्छ । मध्यममार्गमा हिजो र आज पनि राजनीतिक दलहरू छन् नेकपा (माओवादी) पनि यही मध्यममार्गतर्फ उन्मुख छ । तर, नेपालका दलहरूलाई घृणा गर्नेहरूमा नागरिक समाजको एक ‘पपुलिस्ट’ हिस्सा, तपाईँको माओवादी समूह, काठमाडौँ उपत्यकाको ‘सुपरएलिट क्लास’ तथा राजावादीहरू– तपाईँहरू सबै एक हुनुहुन्छ । कस्तो विडम्बना ! आखिर मध्यममार्ग भनेको के हो ? त्यो जसले बन्दुकको भरमा परिवर्तनको बाटो त्याग्दछ र मान्छे मार्दैन । जसले क्रूर राज्यको सामु सामाजिक क्रान्तिको अलि कठिन तर अन्ततोगत्वा सफल युद्ध गर्न तयार हुन्छ । जसले बालसैन्य राख्दैन, जसले देशभर जवर्जस्ती रकम असुल गर्दै ‘जनताले आफूखुसी दिएको चन्दा’ भनी दाबी गर्दैन, जसले सार्वजनिक सडकमा बारुदी सुरुङ बिछ्याएर दैनिक दशौँ हजार यात्रुलाई भयको भुमरीमा डुबाउँदैन ।

आजभोलि तपाईँहरू सार्वजनिक हुनुभएको अवस्थामा दुईतर्फी बहस हुन नपाए पनि, एकतर्फी अन्तर्वार्ता सुन्न मात्र पाए पनि, यो ठूलो उपलब्धि हो नेपाली राष्ट्रको लागि र सार्वजनिक हुनुभएकोमा तपाईँप्रति पनि सद्भाव व्यक्त गर्न चाहन्छु । अहिलेसम्म तपाईँहरूको नौलोपनले गर्दा सबैले तपाईँहरूको एकतर्फी कुरा नकाट्न नै ठीक ठानेका छन्, शिष्टताका कारण र स्थिति नभड्कियोस् भनेर । तर तपाईँहरूको स्वागत उपहारस्वरुपको यो अतिशिष्टतालाई तपाईँहरूले आफ्नो प्रभाव तथा आर्जन गरेको विश्वसनीयता भन्ठान्नु चाहिँ शायद गल्ती ठहरिनेछ ।

तपाईँ गाउँठाउँमा राजनीतिक प्रशिक्षण गर्दै हिँड्नुभएको छ भन्ने सुनिन्छ । आश गरौँ तपाईँको प्रवचन– खुला प्रतिस्पर्धामा आउँदा परिवर्तित स्थितिमा कस्तो आचरण, कस्तो बोली गर्ने भन्ने अभ्यासमा केन्द्रित छ । आफ्नो प्रशिक्षणमा आफ्ना कार्यकर्तालाई साधारण नागरिकको कदर गर्न सिकाइदिनुहोला जसको आफ्नै विवेक छापामारलाई दिइने आक्रामक, कठोर र एकपक्षीय भाषणको भन्दा विपरीत नभई तर्कको आदानप्रदान गर्ने क्षमता राख्नुपर्छ । प्रश्नको उत्तर दिन सिक्नुपर्ने हुन्छ । न कि सबै कठिन प्रश्नहरूलाई एकोहोरो जवाफ, जस्तै, “हामीले बाध्य भएर बन्दुक उठाएका हौँ । ठूलो युद्धमा केही नोक्सानी त हुन्छ नै” आदि, इत्यादि । नेपाली नागरिकहरूको विवेक र चेतनालाई नजरअन्दाज गर्ने हो भने भोलिको प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिमा अप्ठेरो पनि पर्न सक्छ । अनि आफूलाई वैचारिक चुनौती दिने जति सबै ‘प्रतिगामी’ विचार राख्ने भन्दै आक्षेप लाउने प्रवृत्ति त्याग्नु नै वेश ।

जनताको चाहना

नेपाली जनता के भन्छन् भन्नेबारे म पनि आफ्नो धारणा तपाईँसामु राखुँ । उनीहरू चाहन्छन्, शान्ति, बहुलवाद र लोकतन्त्र देशभरि छाओस् र विद्रोही पक्षको ४० बुँदे मागका ३९ बुँदा (हिंसाको हरफ बाहेक) को लागि ऊ शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा भिडोस् । र आफ्ना कार्यकर्ता र लडाकुलाई शान्तिको बाटोमा डोर्याउने पुष्पकमलजीका साथै सम्पूर्ण नेतृत्वपंक्तिको महान् योजना सफल होस् ।

पुष्पकमलज्यू, मेरो विचारमा तपाईँका केही नेता, केही लडाकु तथा केही कार्यकर्ताको विचार अलग होला, नत्र बाँकी सम्पूर्ण नेपालका २.६ कोटि नागरिक जमातले तपाईँको हातको त्यो औचित्यहीन बन्दुक बिसाइयोस् भन्ने आश र कामना राखेको छ । त्यसरी बन्दुक बिसाउँदा तपाईंका सहयात्रीहरूलाई चोट नलागोस् भन्ने पनि जनताको चाहना छ र बन्दुक बिसाउने पनि प्रक्रिया र संवेदनशीलता हुन्छन् भन्ने कुरा पनि जनताले बुझेका छन् ।

संवेदनशील घडी

पुष्पकमलजी, कुरा फेरि तपाईँका हातमा रहेका बन्दुक, पेस्तोल र ती हतियार समाउने युवा लडाकुहरूको मनस्थिति र आडम्बरकै उठ्दछ । आउँदा दिनमा अन्तरिम सरकारमार्फत् संविधानसभातर्फ जानका लागि बालुवाटारमा प्रेस भेलामा तपाईँको स्वस्फूर्त भाषण जतिकै प्रभावशाली भए तापनि त्यसपछिका दिनमा राजनीतिक धरातलमा प्रश्नहरू च्याउ जस्तै उम्रे, विशेषगरी राजनीतिक दलका पंक्तिहरूमा । आज १२ बुँदे समझ्दारीबाट पछाडि सर्नु देश र जनताको हितमा छैन भन्ने कुरामा हामी सबै सतर्क छौँ । त्यसो भए, तपाईँको अभिव्यक्ति तथा तपाईँको सात दलको सरकारसँगको वार्तामा अडान यस्तो हुनुभएन कि आफ्ना लडाकु र कार्यकर्तालाई फकाउने धूनमा तपाईँका अडानले सात दलभित्र खल्बली र शङ्का उत्पन्न होस्, किनकि त्यो बाटोले त सीधै युद्धतर्फ मुलुकलाई फर्काइदिन्छ । तपाईँको दलभित्रका व्यावहारिक कठिनाईहरू बुझदाबुझदै पनि राजनीतिक दलहरूले भन्दा तपाईँको तर्फबाट अलि बढी संयमको आवश्यकता पर्दैन र ? किनकि हतियारको आडमा आजसम्म बोल्ने त तपाईँ हुनुहुन्छ ।

सेनालाई संसदमार्फत् नागरिक निगरानीमा राख्ने र संविधानसभामार्फत् राजाको स्थान निर्णय गर्नेमा फर्केर जाने ठाउँ छैन । यस्तो अवस्थामा राजालाई घुँडा टेकाइएको बेलामा आजको मूल मुद्दा भनेको ‘लोकतन्त्र’ कि ‘गणतन्त्र’ नभई तपाईँहरूको हातको बन्दुकको ‘व्यवस्थापन’ हो । मुलुक अगाडि बढ्ने या नबढ्ने यसैमा निर्भर छ, र ‘जनधारणा’ यसमा अडिग छ, तपाईँले पत्याए हुन्छ । राजा फर्कने डरको आधारमा आफ्नो बन्दुक नबिसाउने तर्क विश्वसनीय हुने छैन, किनभने जनता सतर्क छन् र राजालाई नागरिकले खित्रिक्क पनि गर्न दिने छैनन् ।

हतियार व्यवस्थापन कसरी र कहिले गर्ने ? तपाईँ आफैँलाई पनि लागेको होला, एकातर्फ हिंसा र हतियार नत्यागेको माओवादी सरकारमा जाँदा नेपाली जनताले के सोच्दा हुन् । अन्तर्राष्ट्रिय जगतले के प्रतिक्रिया देला ? संसारलाई मनाउने काम हामी नेपालीहरूको हो, तसर्थ नेकपा (माओवादी) को बोली र आचरणले सङ्केत दिनुपर्यो शान्ति चाहनाको ।

नत्र, खुला राजनीतिमा आउन चाहने तपार्इँले बुझनुपर्ने एउटा कुरा, तपाईँ सरकारमा बन्दुकसहित आइदिनाले विदेशी सहायता सुक्यो भने आजसम्म तपाईँको समूहले आर्जेको त्यत्रो प्रभाव व्यर्थै होला कि ? हिजोसम्म जनता के भन्लान् भन्ने तपाईँलाई धेरै पीर थिएन, तर सच्चा राजनीतिमा अब त यस्तो कुराको विचार गर्न थाल्नुपर्यो ।

पक्कै पनि तपाईँको जनसेनाले एकैचोटि हतियार बिसाउने प्रस्ताव व्यावहारिक छैन, तर अरू देशमा जस्तो निरस्त्रीकरणको प्रक्रियाका लागि नेपालमा दशकौँ कुर्न नपर्ला र यसको कारण हो माओवादीको राजनीतिक चरित्रको निरन्तरता, हिंसाको वकालतका बाबजूद । आज देश अन्तरिम सरकार तथा संविधानसभाको चुनावमा जान आतुर छ । यो पंक्तिकारको विचारमा अन्तरिम सरकारमा जानुअघि माओवादीले हिंसा त्यागेको घोषणा सार्वजनिक गर्नुपर्ने हुन्छ, ताकि सरकारमा आउँदा पनि नेपाली जनतालाई आवश्यक अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको राहत सुक्न नजाओस्, र जसको अपजस नेकपा (माओवादी) लाई पनि नजाओस् ।

आउँदो संविधानसभाको चुनाव निष्पक्ष बनाएर जनताको स्वच्छ र वास्तविक भावना बुझने सबैको मनसाय हो र पक्कै तपाईँको पनि, पुष्पकमलजी । अब यो कुरा सोच्नुस्, जनतालाई तपाईँको लडाकुको हातको बन्दुकले भयभीत बनाउँदैन होला ? बन्दुक व्यवस्थापन भनेको, आजभोलि तपाईँका सहयोगीले भन्ने गरे जस्तो ‘ब्यारेकमा बन्दुकसहित राख्ने र अन्तर्राष्ट्रिय टोलीले अनुगमन मात्र गर्ने’– के यस्तो प्रक्रियाले जनतालाई भयरहित पार्ला ? मेरो विचारमा पार्दैन ? हतियार व्यवस्थापनको विश्वसनीयता मात्र संयुक्त राष्ट्रसंघसँगको निगरानी राख्ने टोलीले तोकेका ठाउँमा बन्दुक डिपोजिट गर्नाले हुन्छ । यतिले मात्र पूर्णतः भयरहित चुनाव त हुँदैन, किनकि धम्की र पूर्ववत् त्रास दिलाउन सक्ने क्षमता त कति क्षेत्रमा तपाईँका कार्यकर्तामा हुन्छ नै । तर सबैथोक मिलेको त कहाँ हुन्छ र तसर्थ संयुक्त राष्ट्रसंघको निगरानीमा बन्दुक सङ्कलित र नियन्त्रित हुँदा संविधानसभातर्फ जानसक्ने सम्भावना देखिन्छ । आजभोलि तपाईँहरू ज्यादै हतार गरिरहनुभएको छ पुष्पकमलजी, नत्र अरू सृजनशील व्यवस्थापनको उपाय पनि खोज्न सकिन्छ । जस्तै, नेपाल सेना र ‘जनसेना’ का बटालियनहरूलाई देशको एक भागबाट अर्को भागमा स्थानान्तरण गर्ने, अनि गहकिलो विकास निर्माणमा संलग्न गराउने । तर यस्तो विचार पलाउन आज नेकपा (माओवादी) को हडबडे व्यवहारले दिइरहेको छैन ।

यति भनेर पनि पुग्दैन । बन्दुक बिसाउने प्रक्रिया अगाडि बढ्न जाँदा कतै कतै बन्दुक नचलाउने अठोट गरेका माओवादी कार्यकर्तामाथि गाउँघरका समूह या व्यक्ति जाइलाग्ने सम्भावना हुन्छ । बदलाको भावनालाई स्वस्फूर्त भिजिलान्ते क्रियाकलापमा परिणत हुन नदिन नेपाल सरकार, संयुक्त राष्ट्रसंघ तथा पूरै बृहत् नागरिक समाज लाग्नुपर्ने हुन्छ । आफ्नै सुरक्षामा घात आउने काम कसैले गर्दैन ।

पुष्पकमलजी, तपाईँलाई देशको निर्माण तथा जनताको भलो होस् भन्ने छ । यस कुरामा तपाईँ र माधवकुमार नेपाल या अमिक शेरचन या परी थापा, या महन्त ठाकुर या विष्णुबहादुर मानन्धरबीच केही फरक छैन । मात्र उहाँहरू सबै शान्तिपूर्ण आन्दोलनमा आस्था राख्नुहुन्छ तर तपाईँले आजसम्म फरक मत राख्नुभएको छ, कि हिंसा जायज छ राजनीतिक रुपान्तरणका लागि । यसको नाङ्गो अर्थ हो, राजनीतिक लक्ष्यका लागि मान्छे मार्न पाइन्छ । तर खुला प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिमा आउने निर्णय गरेको तपाईँको पार्टी हिंसा त्याग्नेतर्फ पनि उन्मुख छ भन्ने कुरा पनि प्रस्ट भइसकेको छ र यही कठिन र शायद जोखिमपूर्ण कसरतमा तपाईँ लाग्नुभएको पनि छ । आखिर आजसम्म बटुल्नुभएको त्यत्रो राजनीतिक ऊर्जा न तपाईँलाई न तपाईँका कार्यकर्तालाई खेर फाल्नुछ ।

तर मुलुकको निर्माण तथा जनताको सर्वाङ्गीण विकासमा माओवादी पक्ष कसरी सहभागी होला जस्तो मलाई लाग्छ, जबसम्म उसले हिंसा त्यागेर ‘विद्रोही’ बाट ऊ एक सच्चा राजनीतिक दलमा परिणत हुँदैन । यही ‘विद्रोही’ बाट ‘राजनीतिक पात्र’ को परिवर्तनको आशमा व्यग्र भएर सारा नेपाली संसार आज कुरिरहेछन् । आउँदा दिनमा तपाईँको नेतृत्वमा हतियार ‘व्यवस्थापन’ गरिएको नेकपा (माओवादी)ले संविधानसभामा भाग लियोस् तथा मुलुक बिगार्ने नभई सपार्ने अभियानमा सामेल होस् । जनआन्दोलनमा सरिक नेकपा (माओवादी) ले उक्लने स्वाभाविक खुड्किलो यही हो जस्तो लाग्दछ ।