Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

खोइ कुहिरो? हरायो

July 31, 2020 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (१८-२४ कार्तिक, २०७५) बाट

२०–२५ वर्षको दौरानमा दशौं हजार वर्ष टिकेको वातावरण र हजारौं वर्ष कायम सामाजिक तौरतरिका मासिंदै, हराउँदैछ ।

बाल्यकालको होइन, एकै दशक अगाडिसम्मको पनि सोह्रश्राद्ध बेलाको उपत्यका सम्झिंदा पितृकार्यसँगै स्मृतिमा बिहानको कुहिरो आउँछ । धेरै वर्ष यता, र यस शरद ऋतुमा पनि, नेपालमण्डल उपत्यकामा कुहिरो यो हप्तासम्म देखिएको छैन ।

रातको वायुमण्डल चिसो हुँदै जाँदा झरेको शीत, नदीनालाको बहाव तथा खेतबारीको भिजेको सतहबाट बिहानीपख भुईंकुहिरो उठ्ने अवस्था थियो, आदिकालदेखि । अहिले वागमतीको मूल धार र सहायक ‘मती’ हरूमा पानी कम मात्र भएको छैन, फराकिलो बालुवाको तट समेत अतिक्रमित छ ।

उपत्यकाव्यापी शहरीकरणले गर्दा कुहिरो उठ्ने मैदान र चउर मासिएका छन् । उता रातिको चिसो पनि पहिले जस्तो छैन ।

कुहिरो हराए जस्तै विविधतायुक्त नेपाली वातावरण, समाज र संस्कृतिको ‘किमत’ घट्दो छ । उपत्यकाको कुहिरो गायव छ भने तराईमा बढ्दो शीतलहर प्राकृतिक प्रकोपको रूपमा अगाडि आएको छ ।

विभिन्न कारण (हिउँदे बाली, नहर, तटबन्ध) ले गर्दा जाडोको समयमा हुस्सू उठ्न चाहिने पानी जमीनको सतहमा भूगर्भिक समय (‘जिओलजिकल टाइम’) मा कहिल्यै नभएको ओस आज पाइन्छ । यसै कारण नेपालमण्डलमा कुहिरो हराएको छ भने तराईमा असंख्य जनमानसलाई असिम पीडा दिने शीतलहर जमेको छ ।

हिमालतर्फ आँखा लगाउने हो भने अहिले हिमनदीहरू खुम्चिएका छन्, हिमाली चुचुराहरूको हिउँ÷बरफको बाक्लोपन घट्दो छ । केही हदसम्म विश्वव्यापी वातावरण परिवर्तन र त्योभन्दा बढी धेरै उँचाइमा उडेर आउने दक्षिण एशियाली धूलो र धुवाँ यसको कारण हो, जसले हिउँलाई धुलाम्मे पारेको छ भने घामको रापलाई सोसेर बरफ र हिउँ छिट्टै पग्लन सघाएकोे छ ।

यसै कारण हिमनदी पछाडि सर्दैछन्, र नदीनालामा हिउँदमा बग्ने पानीको मात्रा घट्दो छ । वातावरण मात्र नभई सामाजिक र सांस्कृतिक क्रियाकलापमा पनि फेरबदल हाम्रै पुस्ताको बेलामा द्रुत गतिमा चल्दैछ ।

एकातर्फ पहाडमा सामुदायिक वन कार्यक्रमको सफलता सहित जंगल र जीवजन्तुको संख्या पनि बढेको छ । तर मध्यपहाडमा जंगल बढ्यो भने चुरे क्षेत्र मासिंदै गएको छ । झन् समथरको चारकोसे झाडी संरक्षण गर्न चाहनेको संख्या अति न्यून नै देखियो, जुन कुरा निजगढ विमानस्थल बहसमा देखियो ।

संस्कृतिको कुरा गर्ने हो भने, पहाडको ठाउँ–ठाउँमा दुई–चार वर्षमै हलगोरुको चलन लोप भएको छ, हाते ट्याक्टरका कारण । केही पत्रकार मित्रसँग गएको वर्ष धुलिखेलछेउ गाउँ जाँदा जताततै घरआँगनमा हलो फ्याँकिएको देखेपछि एउटा मागेर ल्याएँ, ऐतिहासिक चिनो (हे. तस्वीर) । ग्रामीण जीविका र संस्कृतिको एउटा पाटो हराउँदैछ ।

बसाइँसराइ गर्दै दुई हजार वर्ष अगाडि नेपाली मध्यपहाडमा आएका समुदायहरूले कान्ला खोस्रेर कृषि कर्मतिर लागे । आज कैयौं पाखामा ऐतिहासिककालमै पहिलो पटक कान्लाहरू बाँझा, बाँदर र बँदेलको क्रीडास्थल बनेका छन्, जंगल फर्केर आएको छ । यसरी हामीले चिनेको नेपाल पूरै अर्कै ‘नेपाल’ बन्दैछ, हाम्रै आँखा अगाडि, आजैभोलि ।

नयाँ नेपाल पुरानो नेपाल भन्दा राम्रो बनाउने हो भने पुरानो नेपालका के के वस्तु, वातावरण, तौरतरिका, संस्कृति गुमायौं हेर्नुपर्ने हुन्छ । कुहिरो लाग्नु एक भौगोलिक, मौसमी प्रक्रिया होला, तर कुहिरो नेपालमण्डलवासीको चालचलन, जीवनीसँग गाँसिएको ‘फेनोमेनन्’ हो ।

इतिहासकालदेखि नै जब जाडोयाममा जो–कोही ‘नेपाल खाल्डो’ आउँथ्यो, उसले देख्थ्यो कचौरामा दूध रहे जस्तै कुहिरोले शहर ढाकेको । त्यो परापूर्वकालदेखि पुर्खाले देखिआएको दूधको सतह हाम्रो लागि रहेन, देख्छौं त धूलो र धुवाँ मिसिएको तुवाँलो ।

कम्तीमा गुमेको कुहिरोलाई फर्केर सम्झौं ।

Post navigation

Previous Post:

हेमापुर महाविहार, यतवहाः

Next Post:

Riding the tiger

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes