Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

चे, गणेशजी र सिपाही

June 1, 2018 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (१३-१९ जेष्ठ, २०७५) बाट

यी तीन आइकन चित्रले नेपाल नियालिरहेछन्, जति हामी यिनलाई हेरिरहेछौं ।

आजकाल भाडाका गाडी, विशेषगरी माइक्रोमा मुख्यतः तीन ‘आइकन’ अर्थात् प्रतीकात्मक कलाकृति देख्न पाइन्छ । एउटा गणेश भगवानको स्टाइलाइज् प्रस्तुति, अर्को त्यसै गरी प्रस्तुत गोरखाली सिपाहीको शिर र अर्को क्रान्तिकारी नेता चे गेभाराको आइकन ।

पक्कै पनि फरक फरक माइक्रोमा यीमध्ये कुनै एक आइकन रंगाइनुले चालक या मालिकको आस्था केही हदसम्म झल्काउँछ, भनौं वाम–क्रान्तिकारी, वा धार्मिक–सांस्कृतिक वा सामरिक–राष्ट्रिय पहिचान । कतै भने मन पराएर यसै टाँसिएको पनि हुन सक्छ ।

जे होस्, दिनानुदिन सडक–राजमार्गमा कुदिरहने माइक्रो र अन्य सवारी साधनमा यत्रतत्र देखिने यी आइकन कसरी यहाँ आइपुगे, के हो यिनको उत्पत्ति ? यत्ति जान्न पाए आफ्नै ‘सांस्कृतिक उत्थान’ हुन्छ भन्ने लागेर थोरै अध्ययन गरें ।

सिपाहीको कलाकृतिबारे प्रष्ट पार्ने पुस्तक फेला पारें, ‘द खुकुरी ब्रेभ्स्’, जसमा गोरखाली सेनाको इतिहास, वर्तमान र चित्रहरूको गहन प्रस्तुति पाएँ ।

पुरानो गोरखाली सेना, बेलायती गुर्खा र भारतीय गोरखा रेजिमेन्टका अनेकन् रोचक पाटाहरू किताबमा प्रस्तुत छन् । मेरा आँखा भने एउटा सानो ‘बक्स आइटम’ मा अडिन पुगे, जसमा हामीले जान्न खोजेको सिपाहीको आकारबारे प्रष्ट पारिएको छ ।

किताबका लेखक–प्रस्तोताको बयान जरुरी छ । ज्योति थापा मणि भारतीय नागरिक हुन्, उनको ६ पुस्ता गोरखाली सैन्य सेवामा रह्यो । शुरुमा अमरसिंह थापाको फौजको हिस्सा भएर १८औं शताब्दीमा लडे, १९औं शताब्दीमा बेलायती–भारतीय गुर्खा रेजिमेन्टमा भर्ती भए, अनि २०–२१औं शताब्दीमा भारतीय गोरखा रेजिमेन्टमा ।

पूरै समय हिमाञ्चल प्रदेशको धर्मशाला शहरलाई थातथलो बनाएको थापा खानदानकी छोरी ज्योतिले पुस्तकमा भन्छिन्, ‘हर बखत म गोरखाली पदचाप पछ्याइरहेकी हुन्छु ।’

उनको अनुसन्धानले देखायो यो गोरखा आइकन ४/३ गोरखा राइफल्समा भर्ती भएका राइफलम्यान पदमबहादुर थापाद्वारा सन् १९९८ मा रचित रहेछ । कलाकृतिमा चासो राख्ने उनले अलमोडाको कबाज ग्राउण्डमा ठूलो आकारको यो आइकनको रंग पोतेका रहेछन् ।

लेफ्टनेन्ट कर्णेल जेके कचरीलाई यो औधी मन पर्‍यो र उनले ४/३ गोरखा राइफल्सको लोगोको रुपमा अपनाए । ज्योतिका अनुसार पछि गएर भारतको ६६औं स्वतन्त्रता दिवसको अवसरमा पूरै भारतीय गोरखा रेजिमेन्टको एम्ब्लेम् बन्न पुग्यो यो ।

ज्योतिले पुस्तकमा ठूलो त्रासदी पनि उजागर गरेकी छन् । भर्ती नं. ५२४७४३७ राइफलम्यान पदमबहादुर थापाले कारगिल युद्धको दौरान सन् १९९९ मा वीरगति प्राप्त गरे । यसको अर्थ यति प्रभावशाली कलाकृति डिजाइन गरेको एक वर्षमा उनको मरण भयो ।

अर्जेन्टिनामा जन्मेर विश्वकै क्रान्तिकारी मार्क्सवादी नेताको रुपमा परिचित अर्नेस्टो ‘चे’ गेभाराको मुहार पेश गर्ने आइकनको उत्पत्ति पनि चाखलाग्दो छ ।

चे आफ्नो थातथलो छाडेर क्युवा, अफ्रिका र अन्यत्र क्रान्ति उछाल्न हिंडेको र त्यसै क्रममा सन् १९६७ मा ४० वर्ष पनि नपुग्दै बोलिभियामा मारिएका थिए । उनी कुशल चिकित्सक, कूटनीतिज्ञ, राजनीतिज्ञ र सैन्य योजनाकार पनि थिए ।

क्यूवाको राजधानी हवानामा ५ मार्च १९६० मा आयोजित एउटा श्रद्धाञ्जली सभामा चे, फिडेल क्यास्ट्रो, जाँ पा सात्र र सिमोन् दे वुभार पनि सम्मिलित थिए । समारोहमा आफ्नो मिनोल्टा क्यामेराबाट तस्वीर खिच्दै थिए, क्यूबाली फोटोग्राफर अल्बेर्टो कोर्दा ।

उनले एउटा तस्वीर खिचे, जसमा गम्भीर मुद्राका चे क्यामेरालाई नभई पर क्षितिजतिर हेरिरहेका छन् । जगल्टे कपाल यत्रतत्र छरिएको र टोपीमा एउटा तारा टल्केको छ ।

कोर्दाको यो तस्वीरले राम्रो स्वागत पायो, दक्षिण अमेरिका र यूरोपका पत्रपत्रिका र पर्चामा वाम क्रान्तिकारीको प्रतीकको रुपमा यो पोट्रेट पेश भयो। फोटोग्राफलाई कलाकृतिको रुपमा प्रस्तुत गर्ने काम भने आयरल्याण्डका कलाकार जिम फित्जर्‍याल्डले गरे ।

चे गेभाराबाट अति नै प्रभावित फित्जर्‍याल्डले तस्वीर खिचिएको ७ वर्षपछि (चे जीवितै छँदै) यो आइकन तयार पारेका हुन् । हाम्रा माइक्रो बसहरूमा चेको यो आकार श्याम–श्वेत छ, तर शुरुको कलाकृतिमा रातो पृष्ठभूमिमा कालो रेखाचित्र छ भने ‘बेरे’ टोपीको तारा चाहिं पहेंलो रंगमा छ ।

यो आइकन रचिएको दशकौंको दौरानमा यसले अनेकन् प्रयोग बेहोर्नुपर्‍यो । सर्वत्रका क्रान्तिकारीको प्रतीक भइहाल्यो यो आइकन, तर मार्क्सवाद ‘म’ नजान्नेले पनि यसको कलात्मकताको कारण यो मन पराए ।

यो इमेज राजनीतिक प्रोपोगाण्डाको साधनदेखि युवाको लागि ‘पपुलर’ कल्चरको प्रतीकसम्म बन्न पुग्यो । नाम चलेका यूरोपेली फेशन गृहहरूले समेत चित्रलाई प्रयोग गरेका छन् ।

फोटोग्राफर कोर्दा र कलाकार फित्जर्‍याल्डले कहिल्यै पनि आफ्नो तस्वीर वा चित्रको लागि रोयल्टी मागेनन्, किनकि दुवैको भनाइमा चेको स्वच्छ क्रान्तिकारिताको प्रचार होस् उनीहरू चाहन्थे । तस्वीर र आइकनको नाजायज बजारमुखी प्रयोग भने नहोस् भन्थे दुवै ।

हाम्रा सडकमा जताततै नेपाली जनताले अर्नेस्टो ‘चे’ गेभारालाई हेरिरहेछन् । चेले पनि हाम्रा पहाड, पहरा, खोंच र समथर नियालिरहेछन् । यसैगरी गोरखाली सिपाहीले पनि माइक्रोबस साइड र ऐनाबाट हामीलाई हेरिरहेछन् ।

यसैगरी हेरिरहेछन् श्री गणेशजी, तर उनको यो आइकन कसले, कहिले तयार पारे, जान्न सकिएन ।

Post navigation

Previous Post:

अन्तर्राष्ट्रिय पत्रिकामा देखिएन नेपाल

Next Post:

सेनाको भवन पुरातत्वलाई

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes