Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

पुरुषै पुरुष सम्पादक महोदय!

July 31, 2020 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (१७-२३ भाद्र, २०७५) बाट

तस्वीरले सम्पादकहरू पुरुष मात्र रहेको त प्रष्ट पार्‍यो । तर किन, र के हुँदैछ ? 

११ भदौमा प्रधानमन्त्री केपी ओलीले सञ्चारमाध्यमका सम्पादकहरूसँग गरेको भेटपछिको सामूहिक तस्वीरले स्वाभाविक रुपमा सामाजिक सञ्जाल ततायो । किनकि ती सबै सम्पादक पुरुष थिए । (तथ्य यो पनि हो, ती २० जना सम्पादकमध्ये १३ जना बाहुन पृष्ठभूमिका छन्, तर त्यो विषय छुट्टै छलफलको लागि राखौं ।)

उक्त तस्वीरमा महिला सम्पादकको अनुपस्थिति गम्भीर चिन्तन र चिन्ताको विषय हो । मुलुक आधुनिक युगमा प्रवेश गरेको ७० वर्ष पुग्नै लागेको छ । तर, महिला सम्पादक किन उत्पादन भएनन् ? यो लैंगिक असमानताको जड कहाँ छ ? ‘पुरुषप्रधान मूलधार’ मा जरो गाडेको स्त्रीद्वेष कति कारक हो ? संरचनागत सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक र वर्गीय कारण कति हुन् ? यी विषय नियाल्नु जरुरी छ, न कि सामाजिक सञ्जालमा आएको बहसलाई पानीको फोका ठान्दै पन्छाउन मिल्छ ।

प्रधानमन्त्री निवासमा भएको भेलामा ‘राष्ट्रिय’ स्तरका प्रिन्ट तथा अनलाइन मिडियाको सहभागिता देखिन्थ्यो । त्यहाँ न रेडियो पत्रकारिताको उपस्थिति थियो, न त दलित, महिला, जनजाति वा अरु हिसाबले प्रेरित ‘मिशन’ पत्रकारिता गर्ने समूहको प्रतिनिधित्व (‘मिशन’ शब्द आदरका साथ प्रयोग गरिएको) । तर, भन्नेले यो त प्रिन्ट र अनलाइनको भेला बोलाइएको हो भन्ला ।

जे होस्, त्यो ग्रुप फोटोले प्रश्न जन्मायो, सम्पादक टोलीमा महिलाको यस्तो ‘टोटल’ खडेरी किन ?

पुरुषप्रधानता– नेपाली पत्रकारितामा पुरुषप्रधानता हावी हुँदा शुरुदेखि नै महिलाको क्षमता तथा व्यावसायिकतामा प्रश्न गर्ने चलन रह्यो । विशेष आत्मबल भएका महिलाले मात्र त्यो पुरुषप्रधानता छिचोल्न सके । अर्कातिर, पत्रकारिता जस्तो ‘बाहिर हिंड्नुपर्ने’ पेशामा अन्य व्यवसाय भन्दा कम महिलाले ठाउँ लिने भए ।

आज सम्पादक र प्रकाशक ‘राम्रो’ लेख, अनुसन्धान, विश्लेषणको खोजीमा छन्, आफ्नो पत्रिकालाई पाठकप्रिय बनाउन र प्रतिस्पर्धीलाई उछिन्न । यस्तै, डेस्क र सम्पादनको तहमा पुरुष हुन् या महिला, सक्षम व्यक्तिको खोजी छ ।

‘ल अफ प्रोबबिलिटी’– सामाजिक, सांस्कृतिक बन्धनबाट उम्कन सफल महिला स्वाभाविक रूपमा थोरै हुन्छन् । तसर्थ उनीहरूको ‘माग’ आधुनिक नेपालमा बढी हुने नै भयो । थोरै उत्पादन तथा बढ्दो मागका कारण ती सीमित क्षमतावान र ‘एक्स्पोजर’ भएका महिलाको अगाडि विकल्प धेरै भए, जस्तैः विकासे काम, ब्यांकिङ, अनुसन्धान, परामर्श, चिकित्सा, इञ्जिनियरिङ, बजार व्यवस्थापन इत्यादि ।

ती महिलामध्ये धेरैले पत्रकारिता रोज्न पुगेनन् अथवा पत्रकारिता गरेर अन्यत्र लाग्नपुगे, जसले गर्दा सम्पादक तहमा पुग्न वञ्चित भए । केही सक्षम महिला ‘मूलधार पत्रकारिता’ मा नअटाएर या अपहेलित महसूस गरेर ‘जेण्डर पत्रकारिता’ नै गर्नुपर्छ भनेर लागे । जसले बृहत् समाजलाई त राम्रो गर्‍यो, तर सम्पादन डेस्कमा महिलाको उपस्थिति न्यून बनायो ।

वर्गीय विश्लेषण– सामाजिक, सांस्कृतिक प्रभाव तथा व्यक्तिगत रुचिको कुरा गर्दा कतै वर्गीय कुरा पनि लुकेको त छैन भनी प्रश्न गर्न मिल्छ ।

यस पंक्तिकारकै अनुभवको कुरा गरौं, जो दुई वर्ष अघिसम्म दुइटा ‘हिमाल’ को प्रकाशक थियो, अंग्रेजी मासिक हिमाल साउथएशिएन तथा यस साप्ताहिक हिमाल खबरपत्रिका । नेपाली हिमालको टीममा महिला सहभागिता पहिलादेखि अहिलेसम्म साह्रै कमजोर छ भने अंग्रेजी हिमालमा प्रधान सम्पादकदेखि सम्पादन मण्डलीमा अधिकांश महिला नै थिए ।

पुरुषप्रधानताको कारक तत्व स्वीकार्दा उक्त सन्दर्भले आजसम्मका केही वर्गीय वास्तविकता पनि झल्काउँछ जस्तो लाग्छ, जबकि त्यो वास्तविकता कायापलट हुने समयमा समाज पुगेको छ ।

सम्पादकीय तहमा महिला किन छैनन् भन्ने गहन समाजशास्त्रीय अध्ययन हुनुपर्ने विषयमा मैले यति टिप्पणी गर्ने दुस्साहस गरें । पुरुषले सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक तथा राजनीतिक क्षेत्र जति नियाल्न सक्छन्, महिलाले उत्तिकै सक्छन्, यो त भन्नै नपर्ने कुरा । तर, महिलाले आफ्नो चिन्तन र अनुभवबाट पत्रकारितामा जे कुरा थप ल्याउन सक्छन्, त्यसबाट आजसम्म पाठक र समाज वञ्चित छ ।

यसो भनेर महिलाले महिलाकेन्द्रित भएर मात्र बोल्छन्, लेख्छन् वा सम्पादन गर्छन् भनेर ‘घेटोआइज्’ गर्न खोजेको होइन । पुरुष र महिला पत्रकारका अनुभव र प्रस्तुति एउटै खालको हुनसक्छ र बेग्लै हुन पनि सक्छ ।

नेपालको पत्रकारिता जगत र उसको प्रस्तुतिमा विकृति तथा अकर्मण्यताको चाङ नभएको होइन । तर, यस जगतले तुलनात्मक रुपमा २०४६ सालयता फड्को मारेको छ र ‘मूलधार’ मा व्यावसायिकता देखिन्छ ।

आज सम्पादक र प्रकाशक ‘राम्रो’ लेख, अनुसन्धान, विश्लेषणको खोजीमा छन्, आफ्नो पत्रिकालाई पाठकप्रिय बनाउन र प्रतिस्पर्धीलाई उछिन्न । यस्तै, डेस्क र सम्पादनको तहमा पुरुष हुन् या महिला, सक्षम व्यक्तिको खोजी छ ।

मिडियागृहहरूले महिला रिपोर्टर, स्तम्भकारलाई घरबार, फेशन, जेण्डर लगायतका ‘महिला केन्द्रित’ विषयमा मात्र लेखाउने प्रवृत्ति घट्दैछ । अतः भोलिका दिनमा पुरुषलाई पत्रकारितामा जति खुलापन मिलेको छ, महिलालाई पनि त्यो मिल्नेछ ।

यसरी ढोका खोल्दै जानुका दुई कारण छन्, एक त वर्तमान अग्रिम पंक्तिका निर्धक्क बोल्ने र लेख्ने महिला पत्रकार । अर्को, कायापलट हुँदै गएको सामाजिक र आर्थिक परिवेश । नेपाली समाजमा राष्ट्रिय, प्रान्तीय र स्थानीय तहमा नयाँ मान्यता जसरी स्थापित हुँदैछन्, तीमध्ये महिलाको सम–स्थान, सम–अधिकार र सम–क्षमताको कदर पनि स्थापित हुँदैछ ।

यस्तो उर्लंदो संक्रमणको बेलामा पत्रकारिताले बाटो देखाउने छ । किनकि पुरुष होउन् वा महिला, उपलब्ध बौद्धिक साधन प्रयोग गरेर समाज परिवर्तन गर्ने एउटा मूल माध्यम मिडिया नै हो ।

निस्सन्देह पुरुष सम्पादक र पुरुष प्रकाशकले चाहे पनि नचाहे पनि सामाजिक रुपान्तरणले व्यावसायिक पत्रकारिता र सम्पादनमण्डलमा महिलालाई ठाउँ बनाउनेछ । र आशा छ, यस सामाजिक संक्रमणकाल छँदै भोलिका बालुवाटार पत्रकार जमघटमा यस्तो तस्वीर देख्न पाउने छौं, महिला र पुरुष पत्रकारको उपस्थिति बराबरी ! त्यो दिन पनि आउनेछ, जब ‘पत्रकार’ भनेरै पुग्नेछ ‘महिला पत्रकार’ भनिरहनुपर्ने छैन ।

Post navigation

Previous Post:

सर्वोच्चको प्रश्न: विद्यालय कि बन्दीगृह?

Next Post:

तमिलनाडुका नायक

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes