Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

रेमिटेन्स्: आवश्यकता, अपहेलना

July 31, 2020 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (२९असार – ४ साउन, २०७६) बाट

विदेशिएका कामदारको हेलाको अर्थ हो — हामी अझै देशको भविष्यप्रति सजग र क्रियाशील हुन सकिरहेका छैनौं ।

त्रिभुवन विमानस्थलमा शवको आगमन । तस्वीरः बिक्रम राई

दुई शताब्दी भइसक्यो, नेपाल राज्यका नागरिकले गुजाराका लागि थातथलो छोडेर विदेशिन थालेको । दुई शताब्दी भइसक्यो, ‘रेमिटेन्स्’ ले घरजम चलेको, र शासकको शासन । आजै पनि दिनहुँ झण्डै एक हजारभन्दा बढी नागरिक पासपोर्ट हातमा लिएर समुद्रपार लाग्छन्, खुला सिमानापार गरेर ‘अन्डकुमेन्टेड’ भारत छिर्नेको त गन्ती पनि छैन ।

ठीक बीस वर्षअघि, हिमाल खबरपत्रिका का संस्थापक सम्पादक राजेन्द्र दाहालले समुद्रपारको रोजगारबारे अनुसन्धान गरे । त्यतिबेलासम्म द्वन्द्वकालको अर्थतन्त्र समेत धान्ने गरी समुद्रपार (विशेषगरी खाडी र मलेशिया) बाट कामदारले पठाउने खर्च राष्ट्रिय आर्थिक अभिलेखमा दर्ज थिएन । नेपाल राष्ट्र ब्याङ्कले यो आय ‘मिसलेनियस्’ खातामा राखेको थियो । विरानो देशमा पसिना काढ्ने नेपालीको न पहिचान थियो न उनको कथा–व्यथाबारे चासो ।

त्यसयता, वैदेशिक रोजगारसँग सम्बन्धित विभिन्न विषय चर्चामा आएका छन् — रेमिटेन्स्ले नेपालको अर्थतन्त्र धानेको, ‘मेनपावर एजेन्ट’ हरूको चर्तिकला, सीप सिकाउने अभियान, वैदेशिक रोजगारले ल्याएका मानसिक, सामाजिक र पारिवारिक चुनौती . . . ।

‘हिमाल’ आवरण १६–३० भदौं २०५६

समुद्रपारको रोजगारीका कथा–व्यथाबारे चासो चलेसँगै मिडियाको ध्यान तानियो, यसैलाई कथावस्तु बनाएर चलचित्र (जस्तैः ‘छक्कापञ्जा’, ‘बुलबुल’) नै बन्न थाले । उता कामकै लागि भारत पस्ने सबैभन्दा विपन्न तप्का भने ‘बेवास्ता’ मा पर्न थाले ।

हालै पाटन शहरमा तीन वैदेशिक रोजगार विज्ञले ‘नेपाल र अन्तर्राष्ट्रिय श्रम मोविलिटी’ विषयमा आफ्ना विचार राखे — नेपालका परिचित ‘ट्रेड युनियनिस्ट’ लक्ष्मण बस्नेत, संयुक्त राष्ट्रसंघको अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनसँग आवद्ध श्रवरीनाथ नाएर, र सुरक्षित, आम्दानीमूलक र दिगो वैदेशिक रोजगारका अभियन्ता विलिएम् गोइस् । छलफलबाट अनेकन् महत्वपूर्ण प्रसंग उजागर भए ।

पहिलो कुरा त अन्तर्राष्ट्रिय श्रम मामलामा नेपालले नेतृत्वदायी भूमिका खेल्दै आएको कुरा खुल्यो । जस्तो कि, सन् २०१४ (र पछिल्लो) को सार्क शिखर सम्मेलनमा नेपालकै पहलमा पहिलोपल्ट दक्षिण एशियाली राष्ट्रहरूले समुद्रपार पुगेका आफ्ना श्रमिकको सुरक्षाका लागि सामूहिक पहलको प्रतिबद्धता जनाए ।

फलस्वरुप सन् २०१६ मा ‘वैदेशिक रोजगारमा सार्क कार्ययोजना’ घोषणा भयो । अबुधावीमा श्रमिक पठाउने र भित्र्याउने मुलुकबीच ‘डाएलग्’ भयो ।

यो अनुभवकै कारण जब डिसेम्बर २०१८ मा मराक्केश (मोरक्को) मा पहिलो पटक ‘ग्लोबल कम्प्याक्ट अन् इन्टरनेशनल माइग्रेशन्’ मा हस्ताक्षर भयो, नेपाली कूटनीतिज्ञ, कर्मचारी र अभियन्ताको राम्रै भूमिका रह्यो ।

हुन त भारतको एक्लै हिंड्ने सोचका कारण क्षेत्रीय पहलका योजनाहरू उति सफल हुनसकेका छैनन् । जब नयाँदिल्लीले छिमेकी मुलुकहरुका साथ उसको सबैभन्दा विपन्न प्रान्तहरूको समस्या र सम्भावना गाँसिएको कुरा बुझ्नेछ, अनि ‘कलेक्टिभ बार्गेनिङ’ को भरमा दक्षिण एशियाली कामदारले आजभन्दा बढी सुरक्षा पाउने छन् !

पाटनको गोष्ठीले वैदेशिक रोजगारीसामु बाक्लिएको ‘कालो बादल’ पनि देखायो । जस्तो कि, सन् २०२२ मा कतारमा हुने विश्वकप फूटबलका सबै संरचना बनिसक्दा आज जस्तो (झण्डै १० लाख) नेपालीको त्यहाँ आवश्यकता पर्दैन । युएईमा स्थानीयलाई नै रोजगार दिलाउन ‘एमिरिटाइजेशन्’ नामको सरकारी अभियान नै शुरु भएको रहेछ । मलेशियामा कामदार जाने प्रक्रियामा रोक लागेको लाग्यै छ ।

हुन त भारतको एक्लै हिंड्ने सोचका कारण क्षेत्रीय पहलका योजनाहरू उति सफल हुनसकेका छैनन् । जब नयाँदिल्लीले छिमेकी मुलुकहरुका साथ उसको सबैभन्दा विपन्न प्रान्तहरूको समस्या र सम्भावना गाँसिएको कुरा बुझ्नेछ, अनि ‘कलेक्टिभ बार्गेनिङ’ को भरमा दक्षिण एशियाली कामदारले आजभन्दा बढी सुरक्षा पाउने छन् !

कामदार पठाउन नेपालसित प्रतिस्पर्धा गर्ने भारतका विपन्न प्रान्तहरूले पनि आज गन्तव्य राष्ट्रसँग सोझै सम्पर्क बनाएका छन्, विशेषगरी विहार, पूर्वी–उत्तर प्रदेश (पूर्वाञ्चल), उडिसा र पश्चिम बंगालले ।

केही वर्ष यता खाडी मुलुकहरुमा नेपालीले आफ्नो पेवा ठान्दै आएको ‘कन्स्ट्रक्शन’ र ‘सेक्युरिटी’ क्षेत्रमा केन्याका नागरिक सक्रिय हुन थालेको बुझियो । दक्षिण एशियालीभन्दा राम्रो अंग्रेजी र पश्चिमा हाउभाउले गर्दा अफ्रिकीहरुले अरुलाई पछाडि पार्ने सम्भावना देखिएको छ ।

प्रश्न उठ्छ, विदेशी/समुद्रपारका रोजगार सुक्दै जाने हो भने नेपाली समाज र अर्थतन्त्रको हालत के होला ? दुई दशक भइसक्यो, सीपमूलक तालिमको कुरा उठेको, अर्बौं रुपैयाँ बगेको, तर अझैसम्म पनि विदेशिने नागरिकको क्षमता वृद्धि भएको छैन ।

हरेक वर्ष मुलुकमा पाँच लाख युवा ‘वर्कफोर्स’ मा संलग्न हुन्छन्, तर एक लाखको लागि मात्र काम उपलब्ध हुन्छ । राजनीतिक स्थायित्वसँगै मुलुकभित्र रोजगार सिर्जना हुन्छ भन्ने आश थियो तर यात्रा बरालिएको छ । नेपाली जान्छन् अन्यत्र कामको खोजीमा, नेपालभित्रै भने भवन र पूर्वाधार निर्माणमा भारतीय र बाङ्लादेशी सर्वत्र फैलिएका छन् ।

यति हुँदाहुँदै न सरकार न नागरिक समाजले नै अर्थतन्त्र धानिदिने विदेशिएका कामदार/मजदूरलाई कदर गर्न सकेका छन् । यो अनादर र अपहेलना प्रतिबिम्बित हुन्छ त्रिभुवन विमानस्थलको आगमन कक्षमा, जहाँ दिनहुँ समुद्रपार ज्यान गुमाएका तीन–चार कामदारको शव कफनमा भित्रिन्छन् ।

हरेक वर्ष मुलुकमा पाँच लाख युवा ‘वर्कफोर्स’ मा संलग्न हुन्छन्, तर एक लाखको लागि मात्र काम उपलब्ध हुन्छ । राजनीतिक स्थायित्वसँगै मुलुकभित्र रोजगार सिर्जना हुन्छ भन्ने आश थियो तर यात्रा बरालिएको छ । नेपाली जान्छन् अन्यत्र कामको खोजीमा, नेपालभित्रै भने भवन र पूर्वाधार निर्माणमा भारतीय र बाङ्लादेशी सर्वत्र फैलिएका छन् ।

शव र मृतकका आफन्त दुवैको आत्मसम्मान तब हरण हुन्छ, जब सर्वसाधारणको लगेज जस्तै कफनलाई हवाई जहाजबाट उतारिन्छ । दुई–तीन ट्रलीलाई अप्ठेरो गरी मिलाएर आफन्तले जसोतसो शव गुडाउँदै बाहिर ल्याउँछन् र गाडीमा हाली आर्यघाटतर्फ लैजान्छन् ।

आफ्नै कामदार नागरिकको शवको स्वदेश फिर्तीमा कतिसम्मको निर्दयी आगमन प्रक्रिया ! मलाई लाग्छ, यो अरु केही होइन, हाम्रो ऐतिहासिककालदेखिको सामन्ती व्यवहार, सह–नागरिकप्रतिको संवेदनाको रिक्तता, राज्यको कठोरपनको झल्को हो।

प्रतिकृया दिनुहोस

Post navigation

Previous Post:

बिर्सने रोग

Next Post:

क्यान्सर गन्तव्य

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

About


Kanak Mani Dixit, 66, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk
© 2022 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes