Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

वीरताको गाथा, पीडाको व्यथा

April 23, 2018 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (२-८ वैशाख, २०७४) बाट

चुमिक सेन्को र जलियाँवाला बाग घटनाबारे नेपाली इतिहास बेखबर हुनुहुँदैन ।

नेपाली नागरिक विदेशी फौजको लागि औपचारिक सन्धिद्वारा लड्न गएको ठ्याक्कै दुई शताब्दी भएको छ । नेपाल राज्यको हालसम्मको असफलताको निरन्तरता मान्नुपर्छ, प्राकृतिक स्रोतसम्पन्न मुलुकका नागरिक यसरी अर्काको लागि लड्नु परेको अवस्था ।

आफ्नै देशमा सम्मानजनक रोजगारी सिर्जना गर्नु वर्तमान ‘पोलिटी’ कै चुनौती हो, राज्यको मात्र कुरा होइन ।

उतिबेला ब्रिटिश इष्ट इण्डिया कम्पनीका हाकिमहरूले गोर्खाली सिपाहीका रणकौशल देखे, विशेषगरी अमरसिंह थापा र बलभद्र कुँवर नेतृत्वको पश्चिमको संग्राममा । मलाउ कोट ढलेपछि त्यहाँका लडाकूलाई जम्मा गरेर बेलायतीले ‘नसिरी पल्टन’ नाम दिएर पहिलो ‘गुर्खा’ फौज खडा गरे, सुगौली सन्धिको हाराहारीमै । त्यो

‘गुर्खा’ फौजलाई सन् १८१७ मा पिन्डारी युद्धमा होमाइयो, तत्पश्चात् भरतपुर संग्राममा, अनि शिख राज्य विरुद्धको लडाइँमा ।

त्यो बेलादेखि अहिलेसम्म पनि नेपालका नागरिक कम्पनी सरकारपछि बेलायत र भारत सरकारको लागि लडिरहेकै छन् । लडाइँको मैदान झनै विश्वव्यापी हुनपुग्यो, वजिरिस्तानदेखि मेसोपोटेमिया, एल्जिरिया, चीन, तिब्बत, मलाया, माल्टा र पश्चिम यूरोपसम्म ।

नेपाली नागरिकको संसारै छोप्ने युद्धकाल अनुभवबारे सिपाही स्वयंको मुख र कलमबाट हामीले धेरै सुन्न पाएनौं । दस्तावेजीकरणको अभावमा तिनले देखाएको साहस, खपेको दुःख, सहेको पीडा, मस्तिष्कको कौतूहल सबै अड्कल लगाउनुपर्‍यो ।

‘गुर्खा’ का मुख्यतः दुई किसिमको गाथा–व्यथा हामी पाउँछौं– एक, साहसी सिपाही, जो नूनको सोझो गर्दै, ‘आयो गोर्खाली’ चिच्याउँदै, खुकुरी चम्काउँदै दुश्मनमाथि जाइलाग्छ ।

अर्को, वेदनाको व्यथा– घरआँगनबाट दूर, विरानो देशमा पुगेका सिपाही, उसले बेहोरेको युद्धको दर्दनाक अनुभव, गर्मी, जाडो, तिर्खा, थकाइ, रोग–व्याधी . . . । नेपाली सिपाहीको युद्ध मैदानको गाथा–व्यथा थोरबहुत गन्धर्वका प्रस्तुतिहरूमा उहिलेदेखि नै आएका हुन् ।

युद्धको त्रासदी सबभन्दा ज्वलन्त तरिकाले प्रस्तुत छ, नालापानी किल्ला ढलेपछि एक बेलायती अफिसरले आफ्नी प्रेयसीलाई लेखेको पत्रमा । त्यसमा वर्णित किल्लाभित्रको मरण, रोदन, सिपाही र परिवारको बिचल्लीले युद्धको हिंस्रक पक्ष जसरी उजागर गरेको छ, त्यो थाहा पाउन पनि सबै नेपालीले पढ्ने सूचीमा पर्नुपर्छ, उक्त दस्तावेज ।

बेलायतमा सामरिक इतिहास अध्ययन अनुसन्धान गर्ने श्रावणी घोषले पहिलो विश्वयुद्धमा पठान, गढवाली र गोरखाली सिपाही फ्रान्सको ‘ट्रेन्च वार्फेर’ मा कसरी प्रयोग भए भन्ने चित्रण गरेकी छिन् ।

विशेषतः गढवाली र पठान सिपाहीले बमबारुदको बीचबाट लेखेका पत्रको आधारमा उनीहरूले खपेको बमको ब्लास्ट, सुरुङ युद्ध, चोट, पीडा, आलस्य, अस्पताल बसाइँ सबै प्रष्ट गरिएको छ । ती सिपाहीको अनुभव र चन्द्रशमशेरको पालामा समुद्रपार पुगेका गोर्खालीको अनुभव एउटै हुनुपर्छ भन्न गाह्रो छैन ।

नेपालमा वीर गाथा बढी सुनाइयो, शासकहरूले पनि नागरिकलाई विदेशी पल्टनमा जान दिएकोमा बढाइँचढाइ गर्नुपर्‍यो । पीडा–व्यथाको पक्ष भने इतिहासविद् प्रत्यूष वन्त, प्रेमरमण उप्रेती र पुरुपोत्तम बास्कोटा जस्ता केही अन्वेषकले तीन दशकयता प्रस्तुत गर्न थालेका हुन् ।

 दुःखद प्रयोग/संलग्नता
गोरखाली वीरताको गाथा र पीडाको व्यथा बाहेक अर्को पनि एउटा पाटो छ– जुन नेपालीभित्रको ‘डिस्कोर्स’ मा परेको देखिंदैन । त्यो हो– लडाइँको क्रममा हुने ज्यादती वा अपराधमा संलग्नता । मैदानमा दुई फौजबीचको हानाहानमा कसैको मरण या कोही हताहत हुन्छ भने त्यो युद्धकै दौरानको घटना भयो ।

तर जब फौजलाई नागरिकमाथि प्रयोग गरिन्छ या कमाण्डरले युद्धका नियम विपरीत अह्रनखटन गर्छन्, सिपाहीहरू स्वतः ज्यादतीमा संलग्न हुन पुग्दछन् ।

हामीले कुनै खालको ‘गाथा’ अन्तर्गत राखे पनि नराखे पनि गोरखाली सिपाही ज्यादतीमा प्रयोग भएनन् भन्न सक्ने स्थिति छैन । चीनको ‘बक्सर रेबेलियन’ र सन् १८५७ पछिका भारतीय स्वराज आन्दोलन दबाउन कम्पनी सरकारले ‘ब्रिगेड अफ गुर्खाज्’ को प्रयोग गर्‍यो ।

पछि उसको उत्तराधिकारी बेलायत सरकारले पनि बर्मा, मलाया र इण्डोनेसियामा विद्रोहीको खिलाफ ‘गुर्खाज्’ नै प्रयोग गर्‍यो ।

दुई वटा घटनामा शिख, गढवाली र अन्यसहित गोरखाली सिपाहीको प्रयोगलाई अति दुःखद् मान्नुपर्छ । पहिलो हो– ३१ मार्च १९०४ मा भएको तिब्बतको ‘चुमिक सेन्को’ घटना ।

रुसले तिब्बतमाथि आँखा लगाएको छ भन्ने चिन्तामा रहेका कलकत्तास्थित कम्पनी सरकारका भाइसराय लर्ड कर्जनले तिब्बत कब्जामा लिने निर्णय लिए, धेरैको सुझाव विपरीत । उनले तिब्बत पठाएको फौजको नाम थियो– ‘योङ्गहस्ब्याण्ड मिशन’ ।

एकापट्टि मेसिनगनलगायत आधुनिक हतियारले सुसज्जित कम्पनी सरकारको सेना अर्कोतर्फ तरबार र केही भरुवा बन्दूक बोकेका तिब्बती फौज चुमिक सेन्को भन्ने ठाउँमा आमनेसामने परे । भिडन्तमा गोर्खाली र अन्य सिपाहीहरुका गोलीको पर्राले तिब्बतीहरूको संहार गर्‍यो । चुमिक सेन्को घटनाबारे नेपाली इतिहास बेखबर हुनुहुँदैन ।

दोस्रो घटना हो– ‘जलियाँवाला बाग नरसंहार’, जो निकै चर्चित त छ, तर त्यसमा गोरखाली सिपाहीको प्रयोगबारे नेपालमा धेरै टिप्पणी भएको हामी पाउँदैनौं ।

१३ अप्रिल १९१९ को दिन शिख र अन्य पञ्जाबीहरु वैशाखपूर्णिमा मनाउन अमृतसर शहरको जलियाँवाला नाम गरेको बगैंचामा भेला भएका थिए । कर्नेल रेजिनल्ड डाएरले फौजलाई बगैंचाको ढोका बन्द गरेर गोली चलाउन आदेश दिए ।

ठीक एक शताब्दी अगाडिको त्यो घटनामा १००० सम्म निहत्था नागरिकको हत्या भएको अनुमान छ । त्यस कत्लेआममा नेपाली नागरिकको संलग्नतालाई आजसम्म हामीले स्वीकार गर्न नसकेको मात्र होइन, हाम्रो सोच त्यतातिर गएकै छैन । राम्रा नराम्रा जे जस्ता घटनामा नेपाली संलग्न भए, त्यो सबै इतिहास हो ।

Post navigation

Previous Post:

अब देवता फिर्ता अभियान

Next Post:

एक परोपकारी, तीन मूर्ति

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes