Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

न्यू योर्कमा बज्राचार्य मुकुट

June 17, 2018 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (२४-३० जेष्ठ, २०७५) बाट

पञ्चबुद्ध सुसज्जित यी पाँच मुकुट (‘मुखः’) ले आजसम्मको बज्रयान निरन्तरता प्रस्तुत गरिरहेछन् ।

विश्वकै महत्वपूर्ण मानिएको संग्रहालय हो, न्यू योर्क शहरको ‘द मेट्रोपोलिटन् म्यूजियम अफ् आर्ट’ (‘द मेट’) । यहाँ बेलाबखत नेपाली सामग्री पनि पुग्ने गर्छन्, कुनै सही रास्ताबाट त कुनै गलत बाटो गरी ।

एक दशकअघि म्युजियमको भण्डारमै पुगेका इतिहासविद् डा. रमेश ढुंगेलले नेपालबाट लापता पारिएका कैयन् मूर्तिको बारेमा पुस्तक नै प्रकाशित गरे । झण्डै चार दशकअघि भिक्षु कृष्णमानले आफ्नो निजी पहलमा नौमती बाजाको पूरै सेट ‘द मेट’ लाई सौगातस्वरुप दिएका थिए ।

डिसेम्बर २०१८ सम्म ‘द मेट’ ले एक उत्कृष्ट र सनसनी नै ल्याउने खालको प्रदर्शनी गर्दैछ, जसको शीर्षक छ, ‘क्राउन्स् अफ् द बज्र मास्टर्स – रिचुअल आर्ट अफ् नेपाल ।’ यो प्रस्तुति तयार पारेका हुन्, म्युजियमका दक्षिण र दक्षिणपूर्व एशियाली विभाग प्रमुख जन् गायले ।

यी तिनै जन् गाय हुन् जसले गत महीना पुरातत्व विभागसँगको सहकार्यमा ‘द मेट’ बाट चोरी भएका दुइटा मूर्ति (शाक्यमुनि र उमामहेश्वर) नेपाल फिर्ता ल्याएका थिए ।

‘बज्र मास्टर्स’ को प्रदर्शनीका लागि म्युजियमको एउटा पूरै कक्ष छुट्याइएको छ, जहाँ स्पटलाइट मुनि राम्ररी डिस्प्ले भएका उपत्यकाका बज्राचार्य गुभाजुहरुले लगाउने मुकुट (‘मुखः’) हरू टलक्क टल्केका छन् । दिनहुँ हजारौंले नेपालमण्डलको प्राचीन संस्कृति र बज्रयान आध्यात्मका प्रतीक यी मुकुटहरू नियाल्छन् ।

गहिरो अध्ययन सहित यो प्रस्तुति तयार पार्ने जन् गाय आफैं रोमाञ्चित देखिन्छन्, विषयवस्तुसँग । यी मुकुटहरूको परम्परागत अर्थ के हो ? दक्षिणएशियाको इतिहाससँग यिनीहरूको सम्बन्ध के छ ? र बज्रयान बुद्धमार्गीहरूको जगेर्ना नेपालमण्डल (उपत्यका) मा कसरी हुन पुग्यो ? प्रश्नहरु उब्जिन्छन् ।

बुद्धमार्गी बज्रयान हाँगो आजको बिहार, बंगाल र उडिसा क्षेत्रसँगै नेपालमा ८औं शताब्दीतिर शुरु भएर करीब चार–पाँच शताब्दी एकदमै अगाडि बढ्यो । १२औं शताब्दीको शुरुआततिर विभिन्न कारणले गंगा मैदान र उडिसामा बज्रयान ओरालो लाग्यो ।

त्यतिबेला बज्रयानको आश्रय थलो बन्न पुग्यो नेपालमण्डल । “र, आज पनि बज्रयानको केन्द्रविन्दु रहेको छ काठमाडौं उपत्यका” जन् गाय भन्छन्, “उपत्यकाका बज्राचार्य समुदायले धेरै पुरानो यो परम्परालाई निरन्तरता दिएका छन् र उनीहरूको पूजाआजामा प्रयोग हुने मुकुटहरूले पनि बज्रयानसँग हामीलाई जोडेको छ ।”

यी मुकुट लाम्चो आकारका छन्, निधारदेखि शिखरशैलीको बनावट छ । सुनको लेप लागेको पित्तलको ‘बेस’ मा विभिन्न आकार कुँदिएका छन्, मुख्यतः पञ्चबुद्ध (वैरोचन, अक्षोभ्य, रत्नसम्भव, अमिताभ र अमोघसिद्धि) का स–साना मूर्तिहरू । हरेक मुकुट बेग्लाबेग्लै बान्कीका भए पनि मणि र पुष्पकमलको आकारबाट सुसज्जित छन् भने हरेकको टुप्पामा बज्र रहेको छ ।

जन् गायको भनाइमा एजन्ता र एलोराको भित्तामा कुँदिएका चित्रहरूमा राजारजौटाहरूले जुन खालको मुकुट लगाएको देखिन्छ, यसैको निरन्तरता हुन सक्छ आज हामीमाझ रहेका बज्राचार्य मुकुटहरू । यसैगरी विभिन्न देवदेवीका मूर्तिहरूमा देखिने ‘क्राउन’ हरूको निरन्तरताको रुपमा पनि बुझ्नुपर्ने हुन्छ यी मुकुटहरूलाई ।

“विभिन्न पूजाआजा, चाडपर्वमा गुभाजुहरूले मुकुट लगाउँदाको क्षणसम्म ‘बोधिसत्व’ को अनुभूति र प्रतिनिधित्व गरेको बुझिन्छ”, भन्छन् जन् गाय । जबकि, बुद्ध भगवान (शाक्यमुनि र मैत्रय लगायत) का शिरमा मुकुट लगाइएको पाइँदैन । बोधिसत्वको मूर्तिमा यस्तो पाइनुमा भने, “शायद बोधिसत्वलाई आम मानिस र श्रद्धालु नजिक देखाउन राजारजौटाहरूले लगाउने मुकुट प्रयोग हुने परम्परा बस्न गयो”, भन्छन् अनुसन्धानकर्ता गाय ।

‘द मेट’ मा प्रदर्शित यी पाँच मुकुट कुन बाटो भएर यहाँ आइपुगे, विचारणीय छ । सन् ११४५ को भनेर एउटा मूर्तिमा अंकित छ । दुइटा मूर्ति म्युजियमको तिब्बती कलाको संग्रहमा फेला पारे अनुसन्धानकर्ता गायले– जसलाई लडाकूले लगाउने मुकुट ठानिएको रहेछ । यो प्रस्तुतिको दौरानमा मात्र बज्राचार्य मुकुट भन्ने बुझियो ।

आज काठमाडौं उपत्यकाका बज्राचार्यहरूले प्रयोग गर्ने मुकुटहरूले एक हजार वर्षभन्दा लामो दक्षिण एशियाली र नेपाली इतिहास समेटेका छन् । बज्राचार्य मुकुटको यो प्रदर्शनी नेपाल ल्याइए ऐतिहासिक यो सम्बन्ध बुझ्न अझै सहज हुनेथियो ।

Post navigation

Previous Post:

To be an environmental world power

Next Post:

काठमाडौंको प्योङ्गयाङ्ग मोह

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

About


Kanak Mani Dixit, 66, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk
© 2022 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes