Skip to content

Kanak Mani Dixit

  • Home
  • About
  • हिमाल खबरपत्रिका
    • उकालो लाग्दा
  • Nepali Times
    • On the way up
  • Himal Southasian
    • HIMAL
  • Others
    • Articles about Kanak Mani Dixit
    • नागरिक
    • Scroll.in
    • The Kathmandu Post
    • The Rising Nepal
    • Podcasts
  • Books
    • Adventures of a Nepali Frog
  • Petitions
  • Videos
    • Saglo Samaj

पुनर्निर्माण लुम्बिनीको

July 4, 2021 by admin

हिमाल खबरपत्रिका (१६–३१ जेठ ,२०५९) बाट

स्टिलका सत्तरी (गर्डर) प्रयोग गरेर निर्माणाधीन मायादेवी मन्दिर । गर्भगृह प्लाष्टिकले छोपिएको छ । अशोक स्तम्भ (दायाँ) ।

वर्षौँदेखि अपहेलित र उपेक्षित स्मारकक्षेत्रको रूपमा रहेको बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीमा बल्ल केही चहलपहल देखिन थालेको छ । १० वर्षअघि उत्खननको लागि भत्काइएको मायादेवीको मन्दिर पुनर्निर्माण गर्ने काम युद्धस्तरमा भइरहेको छ । यो कामको नेतृत्व गरिरहेको लुम्बिनी विकास कोष र डिजाइन तथा निर्माणमा संलग्न इन्जिनियरिङ्ग अध्ययन संस्थानका आर्किटेक्ट र इन्जिनियरहरूको टोली रातोदिन खटिरहेका छन् । लुम्बिनी विकास कोषका उपाध्यक्ष ओमकार गौचन कमिज सुरुवाल लगाएर जेठ महिनाको घामबाट जोगिन छाता ओढ्दै बरोबर निर्माणस्थलको निरीक्षण गरिरहेका देखिन्छन् । बुद्धजयन्ती (१२ जेठ) सम्ममा ‘नयाँ’ मायादेवी मन्दिरको करीब एकतिहाई काम र मायादेवीको मूर्ति रहने खण्डको निर्माण पूरा भइसकेको छ ।

बुद्धजयन्तीकै दिन मन्दिरमा मूर्ति प्रतिस्थापन समेत गरियो । मन्दिर परिसरको उत्खननमा भेटिएको मायादेवीले बुद्धलाई जन्म दिएको ठाउँ पुष्टि गर्ने चिनोको रूपमा राखिएको शिला चिह्न (मार्कर स्टोन) पनि देखिने गरी भवनको निर्माण भएको छ । मन्दिरको निर्माण पूरा भएपछि उत्खननका बेला फेला परेका शिला चिह्नलगायत ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीका पुरातात्विक महत्वका भग्नावशेषहरू पनि यहीँ भित्रै रहनेछन् । यही गतिले काम हुँदैगयो भने बुद्धको जन्म भएको ठाउँ र मायादेवीको मन्दिर अब केही महिनामै भक्तजन र पर्यटकका लागि खुला हुनेछ ।

विगतका दशकहरूमा लुम्बिनीको लागि केही गरिएन भन्न सकिने आधारहरू प्रशस्तै छन् । त्यसका लागि काठमाडौँको पार्टी–केन्द्रित राजनीतिक संस्थापन, कुनै चासो नराख्ने कर्मचारीतन्त्र र लुम्बिनी विकास कोषमा आफ्नो नियन्त्रण जमाउन सङ्घर्षरत विभिन्न गूट, उपगूटमा बाँडिएका बुद्धमार्गी समूहहरू नै प्रमुख समस्या बनेका थिए । काठमाडौँ उपत्यकाका मात्र नभई पहाडी र हिमाली भेगका बौद्ध सम्प्रदायहरूको पनि तानातानको थलो बन्न पुगेको लुम्बिनीमा स्थानीय तराईली मुसलमानहरूको असन्तोष पनि थपिएको छ, जो आफूलाई लुम्बिनीको पर्यटकीय र धार्मिक सम्भावनालाई भजाउनेहरूको होडदौडबाट बाहिर रहेको अनुभव गर्दछन् । लुम्बिनीमा वर्षने डलर–येनको आशा र यस्तो उद्गमस्थलमाथि नियन्त्रण गर्दा प्राप्त हुने शक्तिले पनि धेरैलाई लुम्बिनीको होडबाजीमा संलग्न हुन डोर्यायो । त्यसबाहेक दाताहरूको उपस्थितिले पनि उल्लेखनीय प्रभाव पार्ने गरेको छ यहाँ ।

निर्माण हुँदै गरेको नयाँ मन्दिरको खाका ।

यो क्षेत्र लुम्बिनी विकास कोषको अधिकार क्षेत्रमा पर्ने भए पनि सन् १९९७ मा युनेस्कोले लुम्बिनी बगैँचालाई ‘विश्व सम्पदास्थल’ घोषणा गरेकोले यो युनेस्कोको रेखदेख अन्तर्गत पनि रहन थालेको छ । लुम्बिनी विकास कोष चाहिँ बेलाबखत आउने धेरथोर सहयोगको कारण जापानी बौद्ध महासंघलाई आफ्नो एक्लो संरक्षकजस्तो ठान्दै त्यसप्रति बढी नै लचिलो हुने गरेको छ ।

जापान बौद्ध महासंघ र युनेस्कोकै वरिपरि रुमल्लिएका कोषका सञ्चालकहरू संयुक्त राष्ट्र संघको मुख्यालय, न्यूयोर्कमा ‘इन्टरनेशनल कमिटी फर दि डिभेलपमेन्ट अफ लुम्बिनी’ भनिने लुम्बिनीकै संरक्षण र विकासको लागि प्रतिबद्ध एउटा अन्तर्राष्ट्रिय समिति छ भन्ने कुराबाट पनि बेखबर रहने गरेका छन् । सन् १९६७ मा लुम्बिनीमा पुगी त्यहाँको दुर्दशा देखेर आँसु खसाल्ने राष्ट्र संघका भूतपूर्व महासचिव स्वर्गीय उ थान्तको अग्रसरतामा स्थापित यो समिति लुम्बिनीको विकासको लागि कोष सङ्कलन गर्न र यसप्रति अन्तर्राष्ट्रिय क्षेत्रको ध्यान आकर्षित गर्न खडा गरिएको थियो । तर, काठमाडौँका हाकिम वर्गको बेवास्ताले गर्दा एक दशकभन्दा लामो समयदेखि राष्ट्रसंघीय समिति मृतप्रायः छ । हिजोआज त समितिको नाम राष्ट्रसंघको वेबसाइटबाट पनि हराएको छ । र, राष्ट्रसंघस्थित नेपालको स्थायी नियोग उक्त समितिलाई ब्युँताउन पटक्कै इच्छुक देखिँदैन ।

त्यसो भए यसबीच त्यस्तो के परिवर्तन भयो, जसले गर्दा मायादेवीको मन्दिर पुनर्निर्माण हुन थाल्यो त भन्ने प्रश्न उठ्न सक्छ । लुम्बिनीमा अकस्मात् निर्माण गतिविधिहरू बढ्नुको पछाडि तीन पक्ष छन्ः एउटा, ‘केही गर्न खोज्ने’ संस्कृति तथा पर्यटन मन्त्री बलबहादुर केसी, जो लुम्बिनी विकास कोषका पदेन अध्यक्ष पनि हुन्; अर्को, मन्त्रीको पूरा समर्थन पाएका, बौद्ध समुदायहरूमा विद्यमान विभिन्न गूट उपगूटभन्दा माथि रहेका नेपाली काङ्ग्रेसका ओमकारप्रसाद गौचनको नयाँ र प्रतिबद्ध नेतृत्व; र, त्रिभुवन विश्वविद्यालय, इञ्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानका आर्किटेक्ट र इञ्जिनियरहरूको सहयोग, जसले मन्दिरको डिजाइन र संरचना निर्माण गर्ने अभिभारा आफ्नो काँधमा लिए ।

सबै तस्बिरः कनकमणि दीक्षित
निर्माणको रेखदेख गर्दै अध्यक्ष गौचन ।

इञ्जिनियरिङ अध्ययन संस्थान टोलीको नेतृत्व संस्थानका डीन, संयुक्त अधिराज्यको योर्क विश्वविद्यालयका पीएचडी, कन्जर्भेसन आर्किटेक्ट जीवराज पोखरेलले गरेका छन् । उनलाई संस्थानको वरिष्ठ फ्याकल्टीले साथ दिएको छ, जसमा सुदर्शनराज तिवारी, सुधा श्रेष्ठ र प्रेमनाथ मास्के आदि छन् । मास्केको विशेष जिम्मा चाहिँ मन्दिरको भित्रपट्टि लुकेर रहने विशाल स्टिल संरचनाको राम्ररी निर्माण गर्नु हो ।

आजको ‘लुम्बिनी गार्डेन’ मा सम्राट अशोकले ईसापूर्व तेस्रो शताब्दीमा बुद्धको जन्मस्थल भनेर चिनाउने एउटा ढुङ्गाको स्तम्भ राख्न लगाएका थिए । पाँचौँ र आठौँ शताब्दीका चिनियाँ यात्रीहरू फा हियेन र हियून शाङले विभिन्न स्मारकहरू भएको उल्लेख गरेका ठाउँ हो यो । उपनिवेशकालीन भारतका पुरातत्वविद्हरूले सन् १८९० को दशकमा यही अशोक स्तम्भ फेला पारेका र राणाहरूमध्येमा विद्वान् मानिएका केशर शमशेरले सन् १९३९ मा मायादेवीको मूर्ति रहेको ढिस्कोलाई छोप्ने गरी इँट्टाको चारकुने प्लेटफर्म बनाउन लगाएका थिए । ६० वर्षयता मानिसहरूको मस्तिष्कमा सिद्धार्थ गौतम जन्मेको ठाउँ भनेकै सेतो रंगको डिब्बा आकारको यही मन्दिर हुनगयो । एक छेउमा पछि एउटा पिपलको रूख उम्रिएर झयाङ्गिदै गयो । अशोक स्तम्भको अलि अगाडि, छेउपट्टि रहेको त्यो डिब्बा नै मायादेवी मन्दिर र त्यसलाई झ्ण्डै झ्ण्डै ढाक्न पुगेको पिपलको रूखले लामो समयदेखि बुद्धको जन्मस्थलको रूपमा प्रतीकात्मक मान्यता पाइरहेको थियो ।

सन् १९९२ मा लुम्बिनी विकास कोषले जापानी बौद्ध महासंघलाई पुरातात्विक उत्खनन गर्न दिएपछि यो ठाउँ शाक्यमुनि सिद्धार्थ गौतमको जन्मसँग सम्बन्धित तीर्थस्थलबाट पुरातात्विक उत्खनन स्थलमा परिणत भयो । पिपलको बोटले ढाक्न लागेको ६० वर्ष पुरानो मायादेवी मन्दिरको सेतो डिब्बा जस्तो संरचना भत्काएर त्यसमुनि उत्खनन कार्य थालिँदा लागेको थियो– लुम्बिनीको पवित्रता नष्ट भयो, अब केही बाँकी रहेन । सन् १९९६ मा उत्खनन सकिएपछि पनि फेला परेका बस्तुहरूलाई टीन र त्रिपालले छोपेर राखियो र सो पवित्रस्थल जनताको लागि खुला गरिएन ।

उत्खनन सकिएपछि त्यस ठाउँमा के गर्ने भन्ने कुरालाई लिएर विभिन्न राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय खेलाडीहरूबीच तानातानी मच्चियो । यस क्रममा पुरातात्विक सम्पदास्थलहरूको संरक्षणसम्बन्धी युनेस्को मार्गदर्शनलाई पनि विचार पुर्याउनुपर्ने थियो । केहीले प्रार्थना हल बनाउने प्रस्ताव गरे भने अरूले भित्र खोक्रो भएको विशाल स्तुप बनाउने कुरा अघि सारे । अरू केहीले ‘नेपाली’ शैलीको भवन निर्माण गर्ने चाहना व्यक्त गरे भने केहीले मौर्यकालीन मन्दिर बनाउने सल्लाह दिए । अन्त्यमा इन्जिनियरिङ अध्ययन संस्थानले पेश गरेको पहिलेकै (केशर शमशेरको) जस्तो ढाँचाको प्रारुपलाई पुनर्मूल्याङ्कन गरी सदर गरियो ।

संस्थानको टोलीका सामु सबैभन्दा ठूलो चुनौती भवनको लागि एउटा उपयुक्त डिजाइनको परिकल्पना गर्नुथियो ताकि त्यसभित्र सन् १९९२ मा उत्खननको बेला सुरक्षाको लागि हटाइएको मायादेवीको मूर्ति पहिलेकै पवित्र स्थलमा प्रतिस्थापन गर्न र उत्खननको क्रममा फेला पारिएका पुरातात्विक वस्तुहरूलाई प्रदर्शन गरेर राख्न सकियोस् । केशर शमशेरले बनाउन लगाएको भन्दा पहिले त्यहाँको ऐतिहासिक संरचना कस्तो देखिन्थ्यो भन्ने थाहा नभएको हुनाले सुन्दरताको दृष्टिकोणले त्यति राम्रो नभए पनि जनताको भावना र स्मृति गाँसिएको त्यही संरचनासँग मिल्दोजुल्दो मन्दिर निर्माण गर्ने निर्णय लिइयो । भवनको भित्री भाग पुरातात्विक बस्तुहरू प्रदर्शनका लागि राख्न र तीर्थयात्री एवं पर्यटकहरूलाई प्रवेश दिन सकिने गरी निर्माण गर्ने तय भयो ।

धेरैले देखेको मायादेवीको पुरानो मन्दिर जुन अहिले छैन ।

सम्पदास्थलको वास्तुकलासम्बन्धी सिद्धान्त अनुसार सबै संरचनाहरू पुरातात्विक स्थललाई कुनै हानि–नोक्सानी नपुर्याई हटाउन सकिने गरी निर्माण गर्नुपर्ने त छँदैथियो । “कुनै दिन कसैलाई पुरातात्विक सम्पदा रहेको यो ठाउँमा अझ् राम्रो केही गर्ने विचार आउन सक्छ । त्यसैले हामीले यहाँ भएका पुरातात्विक महत्वका वस्तुहरूलाई कुनै हानि नहुने गरी यो भवन यहाँबाट हटाउन सकिने गरी डिजाइन गरेका छौँ”, आर्किटेक्ट जीवराज पोखरेल बताउँछन् ।

मन्दिरको निर्माणमा स्टिल गर्डर प्रयोग गरिएको कारण भवनमा पिलर छैनन्, जसले गर्दा आगन्तुकहरूले मन्दिरभित्र पस्नेवित्तिकै उत्खनन गरिएका भग्नावशेष, शिला चिह्न र मायादेवीको मूर्ति सबै देख्न पाउने छन् । डिजाइन टोलीले सामना गर्नु परेको एउटा प्रमुख चुनौती सम्पदास्थलको पुरातात्विक अखण्डता नबिगारिकन त्यति विशाल स्टिल फ्रेमको भार थाम्न सक्ने मजबूत जग कसरी बनाउने भन्ने थियो । तर, मन्दिर वरिपरि पुरातत्वविद्हरूले उत्खननका बेला अन्वेषणको लागि खनेको खोल्सो पत्ता लाग्यो जसले गर्दा आर्किटेक्टको काम सजिलो हुनगयो ।


अर्कै विचार

लुम्बिनीमा हाल भइरहेको पुनर्निर्माण कार्यप्रति लुम्बिनी विकास कोषका पूर्व सदस्य–सचिव प्रा. आशराम शाक्य असन्तुष्ट हुनुहुन्छ । १२ जेठको दि राइजिङ्ग नेपाल मा उहाँ लेख्नुहुन्छ– मायादेवी मन्दिरको भवन निर्माण गर्दा ‘बौद्ध वास्तुकला’ प्रति ध्यान दिनुपर्छ र लुम्बिनी प्राङ्गणको धार्मिक स्वच्छतालाई उथलपुथल पार्नुहुन्न । यस्तै, स्टिलको संरचनालाई तामाको पाताले ढाक्नुपर्ने र बीचमा स्वयम्भू स्तुपको आकार हुनुपर्नेमा कोषले ‘रोमन वास्तुकला’ लाई ठाउँ दियो, उहाँ भन्नुहुन्छ ।

वास्तविक अवस्था, राष्ट्रियता, पुरातात्विक र वास्तुकलाको हिसावले मायादेवी मन्दिरको महत्व नबुझेकोले “सारा नेपाल र संसारकै बौद्धमार्गीहरू लुम्बिनी विकास कोष सञ्चालन गर्नेहरूप्रति क्षोभ प्रकट गर्दछन्,” शाक्यले लेख्नुभएको छ


यही खोल्सालाई जगको रूपमा लिइयो र यहीँ रहेका सत्तरीहरूले स्टिल फ्रेमको भार लिने भए । त्यतिले मात्र त पुग्दैनथ्यो, अझै गहिरो जग पनि चाहिन्थ्यो, तर खन्न या सिमेण्ट/कंक्रिट हाल्न युनेस्कोको सम्पदास्थल सम्बन्धी नियमले दिएन ।

यो समस्या पार गर्न सालका ३० फीट लामा खम्बा गाड्न ठीक पारियो । काठ ठोकेर गाड्दा वरिपरि पुरातात्विक भग्नावशेषमा धेरै कम्पन पैदा हुने हुनाले पटनाबाट ‘वर्मावाला’ मिस्त्री बोलाएर वर्माको प्रयोग गरी खम्बा गाडिए ।

१८ वर्षदेखि लुम्बिनी विकास कोषका प्रमुख पुरातत्वविद् रहेका वसन्त विडारी यहाँ भइरहेको कामबाट सन्तुष्ट भएको बताउँछन् । टीनको छहारीले ढाकेर राखिएको बुद्धको जन्मस्थलको रखवारी गर्ने अपजसे काम गरिरहनु पर्दा दिक्क भएका विडारी परियोजनाका विशेषताको वर्णन गर्दै भन्छन्, “परियोजनामा युनेस्कोको मार्गदर्शन अबलम्बन गरिएको, नेपालीहरूको भावना र स्मृतिको कदर गरिएको र सम्पदास्थलको निर्माणका लागि निर्धारित वास्तुकलाका मान्यताहरूलाई पालना गरिएको छ ।”

आयोजनाको कुल निर्माण लागत रु.७ करोड छ । लुम्बिनी विकास कोषले रु.३ करोड लगाउने भएको छ भने बाँकी सरकारले हाल्नुपर्नेछ । उपाध्यक्ष गौचनका अनुसार, पैसा दिने वचन प्राप्त भएको छ, तर स्वीकृत भइसकेको चाहिँ छैन । “नेपाल बुद्धको जन्मस्थल भएकोमा हामी जति गर्व गर्छौँ, उनको जन्मस्थलप्रति हाम्रो स्नेह चाहिँ ज्यादै कम रहेछ,” गौचन भन्छन् । लुम्बिनी अझ्ै पनि विभिन्न समूह र गूट–उपगूटको खिचातानीमा पर्न सक्छ । काठमाडौँमा हुने राजनीतिक परिवर्तनले लुम्बिनी विकास कोषको कार्यकारी नेतृत्वमा सीधै प्रभाव पार्ने गर्छ ।

सेप्टेम्बर सन् २००० देखि डेढ वर्षयता लुम्बिनीमाथि अधिकार भएका सात जना पर्यटन तथा संस्कृति मन्त्रीको फेरबदल भइसक्यो । सन् १९९० यताका १२ वर्षमा हाल गौचन बहाल रहेका उपाध्यक्षको पदमा पाँच जना आइसकेका छन् । उनीहरू सबैले तोकिएको पाँच वर्ष पूरा गर्न पाएका भए निश्चय नै केही न केही गहकिलो काम गर्ने थिए होलान्, तर लुम्बिनी सधैँ राजनीतिज्ञहरूको फूटबल बन्न पुग्यो । धर्म र राजनीतिको अदृश्य क्रीडास्थल बन्न पुगेको लुम्बिनी सम्पूर्ण संसारले ‘आफ्नो’ ठान्न सक्ने पवित्र आध्यात्मिक स्थल पनि बन्न सक्थ्यो । अझै पनि त्यस्तो बनाउन सकिन्छ ।

जन्मस्थल क्षेत्रमा भइरहेका कामले लुम्बिनीको महत्तालाई बुझ्न थालिएछ भन्ने सङ्केत चाहिँ दिएका छन् । यो सङ्केत सही हो भने जापानी आर्किटेक्ट केन्जो टांगेले सन् १९७५ मा तयार पारेका लुम्बिनी गुरुयोजना कार्यान्वयन हुने आशा गर्न सकिन्छ । ओमकार गौचन भने यो काम गर्न इच्छुक छन्, र भन्छन्, “हेर्दै जाउँ जतिसम्म काम गर्न पाइन्छ, त्यतिसम्म काम गर्दै जाने हो ।”

Post navigation

Previous Post:

Lumbini’s rebirth

Next Post:

काठमाडौँको अहम् र साख

Leave a Reply Cancel reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Enter the keyword

About


Kanak Mani Dixit, 67, is a writer and journalist as well as a civil rights and democracy activist. He is a campaigner for open urban spaces, and is also active in the conservation of built heritage.

Tweets by KanakManiDixit

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk
Dekheko Muluk

Books by Kanak Mani Dixit

Peace Politics of Nepal
Dekheko Muluk

Blogroll

  • Himal Southasian
  • Madan Puraskar Pustakalaya
  • Spinal Injury Rehabilitation Center
  • हिमाल खबरपत्रिका

Categories

Recent Tweets

Tweets by KanakManiDixit

© 2023 Kanak Mani Dixit | Built using WordPress and SuperbThemes