राष्ट्रपतिसँग दिल्ली जाँदा
हिमाल खबरपत्रिका (१६–२९ फागुन २०६६) बाट
![](https://kanakmanidixit.com/wp-content/uploads/2021/07/0E6Lk8F.jpg)
राष्ट्रपति रामवरण यादवको ‘मोटरकेड’ अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलको अति–अति विशिष्ट प्राङ्गणबाट विस्तारै नेपाल वायु सेवा निगमको ‘गण्डकी’ बोइङ्ग ७५७ तर्फ आउँदा पछाडिपट्टि दोर्जे ल्हाक्पा हिमालले पहरा दिइरहेथ्यो । महामहिम बायाँपट्टिको ‘वान–ए’ सिटमा बसेको केही क्षणमा नै हवाईजहाज नयाँदिल्लीतर्फ लाग्यो, गणतन्त्र नेपालको प्रथम राष्ट्रपतिलाई पहिलो विदेश भ्रमणमा लिएर ।
राष्ट्रपति सवार विमान नेपाली आकाशको पश्चिम सिमानातर्फ लाग्यो । राष्ट्रपति आफ्नो सिटमा दैनिक अखबार पढ्न व्यस्त थिए । हामी सुर्खेत पार गरेको केही मिनेटमै महेन्द्रनगरमाथि पुगेका थियौं । अनि महाकाली नदी र टनकपुर ब्यारेज पार गर्दै उत्तराखण्डको काठगोदाम र नैनीताललाई दायाँ पारेर दक्षिण नयाँदिल्ली विमानस्थलमा ओर्लियौं । राष्ट्रपतिको ‘एन्टूराज’ नयाँदिल्लीको ‘ताज प्यालेस’ होटलको आठौँ तलामा थियो । पर्यटन तथा नागरिक उड्डयन मन्त्री शरतसिंह भण्डारीसहित महामहिमका छोरा, छोरी र भतिजी साथमा थिए । योस्तरको औपचारिक र अनौपचारिक भेटघाटको क्रम शुरु हुँदा भारतको कूटनीतिक, भूराजनीतिक नसा छाम्न पाइने मौका भएकाले भ्रमण टोलीमा ठाउँ पाएका पत्रकार युवराज घिमिरे, चन्द्रकिशोर र यो पङ्क्तिकार खुबै उत्सुक थियौँ । कति कुरा सीधै कसैले नबताए पनि अड्कल लगाउने मौका जुरेको थियो ।
राष्ट्रपति यादवको सबैभन्दा महŒवपूर्ण भेट प्रधानमन्त्री मनमोहन सिंहसँग थियो, जसमा अरू राष्ट्रप्रमुखलाई भन्दा अलि बढी सत्कार दिने हिसाबले ‘हाइद्रवाद हाउस’ मा ‘लन्चन् मिटिङ’ राखिएको थियो । संवैधानिक राष्ट्रपति भएको कारण औपचारिक भेटवार्तामा मन्त्री भण्डारी साथमा रहन्थे । डा. यादव कार्यकारी नभएकाले कूटनीतिक मर्यादालाई ख्याल गरेर प्रधानमन्त्री सिंहले आफ्ना समकक्षी माधवकुमार नेपाललाई जानकारी गराउने गरी नेपाल–भारत दौत्य सम्बन्ध र योजनाहरूबारे एउटा लामो फेहरिस्त पढी सुनाए । अनि प्रम सिंहले ‘प्रणव’, ‘कृष्ण’, ‘चिदाम्वरम्’ भन्दै उपस्थित अर्थ, परराष्ट्र, गृह मन्त्रीहरूबाट राष्ट्रपति यादवलाई थप जानकारी दिन लगाए ।
नेपाल मामलामा विशेष चासो र दख्खल राख्ने पूर्व परराष्ट्र र हाल अर्थमन्त्री प्रणव मुखर्जी राष्ट्रपतिलाई भेट्न होटलमा पनि आए । सोनिया गान्धी, उनका विशेष सल्लाहकार करण सिंह, भाजपाका नेता लालकृष्ण आडवाणी, सीपीआईका एबी वद्र्धनलगायत विभिन्न ‘यादव’ नेताहरू पनि होटलमै आएका थिए । भारतीय राजनीतिको पर्दा पछाडिको प्रस्ट ‘पावर सेन्टर’ सोनिया गान्धी स्वयं भेट गर्न आउनुले विशेष महŒव राख्दथ्यो । किनकि, यसअघि उनलाई पूर्व राजा ज्ञानेन्द्रले भेटेको समाचार बाहिर आएको थियो । मुख्यतः भारतीय राजनेताहरूको चासो र चिन्ता आगामी १४ जेठमा संविधान बनेन भने नेपालमा ‘के हुन्छ ?’ भन्ने थियो । कर्मचारीतन्त्रले राष्ट्रपति ‘प्रोएक्टिभ’ हुनुपर्छ भन्ने विचार अगाडि ल्याएको बुझ्न्थ्यिो । राष्ट्रपति यादवबाट शान्तिप्रक्रिया र राजनीतिक दलहरूबीचको ‘कन्सेन्सस् पोलिटिक्स’ बाटै आगामी चुनौती हल गर्ने विचार राखिएको हामीलाई सुनाइयो ।
भारतीय ‘सेरेमोनी’
अधिकांश भारतीय नेताहरूको अर्को मुख्य चासो एनेकपा (माओवादी) तर्फ लक्षित देखियो । एकथरीको विचारमा माओवादीहरू बाह्रबुँदे समझ्दारीअन्तर्गतको शान्तिप्रक्रियामा वफादार नरहेको र लडाकू व्यवस्थापनमा आनाकानी गरेको आशय थियो भने अर्काथरी उनीहरूले हिंस्रक बोली र व्यवहार नत्यागेको भन्दै थिए । माओवादी शीर्षस्थ नेतृत्वले सरकारमा जान नयाँदिल्लीको सहयोग माग्दामाग्दै किन भारतमाथि गालीगलौज गरेको भन्ने तेस्रो विचार थियो । भारतीय कम्युनिष्ट नेता एबी वद्र्धनले चाहिँ माओवादीलाई हिंसा त्यागेको सन्दर्भमा सरकारमा ल्याउँदा राम्रो हुने सल्लाह दिए ।
राष्ट्रपति यादव नयाँदिल्ली पुगेकै दिन पश्चिम बङ्गालमा भारतीय माओवादीले २० जना प्रहरीको हत्या गरे भने पर्सिपल्ट बिहारमा १२ सर्वसाधारणको । भारतीय सरकार र त्यहाँका माओवादीबीच उर्लिंदो द्वन्द्व तथा केन्द्रीय राज्य संरचनामा आएको फेरबदलले नेपालका माओवादीविरुद्ध भारतमा कसरी एउटा दह्रो ‘माइन्ड्सेट’ तयार हुँदैछ भन्ने प्रस्ट भयो । नेपालको आफ्नै मौलिक शान्तिप्रक्रियाको लागि यो राम्रो होइन भन्ने कुरा दिगो राजनीति गर्ने चाहना राखेका माओवादी नेताहरूले बुझन जरुरी छ । सार्वजनिक भाषणहरूमा भारतलाई ‘दुस्मन’ भन्दै हिँड्नुभन्दा हालसम्मको भूराजनीतिक सन्दर्भहरूलाई पनि बुझ्ेर तर्कपूर्ण चुनौती दिनु बेस ।
नेपाली माओवादी नेतागणले विना संयम जथाभावी बोल्दा पनि नेपाली कूटनीतिको भारत विचार भने यही हुनुपर्नेछ— भारत सरकारको आफ्नो माओवादीसँगको लडाइँले नेपाली शान्तिप्रक्रियामा असर पर्न दिनुहुँदैन । यस प्रक्रियाको सफल निष्कर्षको लागि माओवादी लडाकू व्यवस्थापनको ‘समायोजन’ अपरिहार्य छ । दुर्भाग्यवश, नेपाली माओवादीको चर्को बोली र भारतभित्रको माओवादीलाई हेर्ने परिवर्तित ‘डाइनामिक’ ले आउँदा दिनमा नयाँदिल्लीको विचार बदलिँदै जाने देखिन्छ ।
संवैधानिक राष्ट्रप्रमुखको भ्रमणमा ‘सेरेमोनी’ र तामझम बढी हुने गर्छ, राष्ट्रपति यादवलाई पनि पर्याप्त उपलब्ध भयो । उनको औपचारिक स्वागत भारतीय राष्ट्रपति प्रतिभा पाटिलद्वारा ‘राइसिना हिल’ स्थित राष्ट्रपति भवनको प्राङ्गणमा भयो, जहाँ पश्चिमा पहिरनमा सजिएकी छोरी अनिता यादव पनि सरिक भइन् । त्यसको भोलिपल्ट राष्ट्रपति भवनमै आयोजित रात्रिभोजमा २०–२२ जनाको नेपाली टोली र उत्तिकै सङ्ख्यामा भारतीय अधिकारी सहभागी भए । त्यस अवसरमा राष्ट्रियस्तरका नेताबाहेक पत्रकार, पूर्व राजदूत, समाजका लव्धप्रतिष्ठित व्यक्तिहरूसँगै दिल्लीकी मुख्यमन्त्री शिला दीक्षित उपस्थित थिइन् । उक्त रात्रिभोज अमेरिकी राष्ट्रपति बाराक ओवामालाई दिइएको जस्तै भएको एक भारतीय अधिकारीले बताए । खानाअघिको भलाकुसारीमा नेपालका राष्ट्रपतिसामु भारतीय नेतागणको सत्कार भावना उनीहरूको ‘बडी ल्याङ्ग्वेज’ बाटै प्रस्ट भइरहेथ्यो । भारतको सबैभन्दा प्रभावशाली समुदायका सर्वशक्तिमान तीन नेताले राष्ट्रपति यादवलाई घेरामा राखेर त्यस भव्य कक्षको एउटा छेउमा लामो कुरा गरे । दुईहात जोडेका प्रधानमन्त्री सिंहले आफ्नो साविकको पोजमा सुनिरहे ।
![](https://kanakmanidixit.com/wp-content/uploads/2021/07/JsHxEwU.jpg)
अलि नजिक कान थाप्दा राष्ट्रपति यादवले नेपालको चुरे (शिवालिक) विनासले उत्तरप्रदेश र बिहारमा समेत निम्तिने खतराबारे बताउँदै गरेको थाहा भयो । आफ्नो समुदायको व्यक्ति नेपालको राष्ट्रप्रमुख भएकोमा खुसी देखिन्थे मुलायम सिंह यादव, लालुप्रसाद यादव र शरद यादव । राष्ट्रपति यादवको अभिव्यक्तिमा छुट्टै दम थियो । राष्ट्रपतिले “आप लोग ऐसा किजिए, वैसे किजिए…” भन्दा तीन नेता खुरुखुरु मुन्टो हल्लाउँथे, मनमोहन सिंह मुसुमुसु हाँस्दै सुनिरहेथे । भ्रमणको अन्तिम दिन हरिद्वारमा राष्ट्रपतिसँग भेटवार्ता गर्ने बाबा रामदेव र डुढेझ्री बाबा पनि यादव समुदायकै हुन् ।
मजबूत गणतन्त्र
गणतन्त्र नेपालको पहिलो राष्ट्रपतिको उचाइले गणतन्त्रलाई नै मजबूत पार्छ । यो पद सम्हाल्नेको क्रियाकलापमा पूर्वाग्रही शक्तिको खेल भयो भने यो पद कमजोर हुन जानेछ र अन्ततः गणतन्त्र नै खतरामा पर्नेछ । यसको मूल मान्यता र विश्वसनीयता नेपाली जनताबाट नै बटुल्नुपर्छ, तर अन्तर्राष्ट्रिय औपचारिक सम्मानले बढाउने महŒवको मूल्य आफ्नै खालको हुन्छ । यस सन्दर्भमा राष्ट्रपति पद सम्हालेको १९ महिनापछि त्यो पनि एमाओवादी ‘नागरिक सर्वोच्चता’ आन्दोलनको आक्षेप व्यहोर्नु परेको रामवरण यादवका लागि यो भारत भ्रमण अति महŒवपूर्ण थियो ।
यो पृष्ठभूमिमा भएको भ्रमण र भारतीय नेतृत्वसँगको प्रत्यक्ष चिनजान र औपचारिक सम्मानले नेपालको राष्ट्रपतीय पद्धतिलाई तथा रामवरण यादव स्वयंको राष्ट्रपतित्वको जगलाई मजबूत पारेको निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ । त्यसमाथि केन्द्रमा मजबूत पकड भएका बिहार र उत्तर प्रदेशलगायतका यादव समुदायका नेताहरूको विनयबाट पनि राष्ट्रपति यादवको उचाइ नै बढेको छ । बरु आउँदा दिनमा कसैको क्रियाकलापले राष्ट्रपतिको उचाइमा केही हदसम्म असर पर्छ भने त्यो राष्ट्रपतिका छोरा डा. चन्द्रमोहन यादवको ‘युवराज प्रवृत्ति’ बाट पर्ने देखिन्छ, जुन दिल्ली भ्रमणमै पनि देखियो ।
नेपालको राजनीतिमा अति धु्रवीकरण भइरहेको बेला राष्ट्रपति पदलाई स्थिर र उच्च राख्न पनि भारतको राजकीय भ्रमणले सघाएको भन्न मिल्छ । दिल्लीमा गिरिजाप्रसाद कोइरालाको प्रभाव र ‘इमेज’ एक्कासी खस्केको छ । यस कारण पनि हुनसक्छ, भारतीय नेताहरू नेपालमा एक राजनीतिक खम्बाको खोजीमा रहेको प्रतीत हुन्थ्यो । भारतबाट राम्रो ‘रिसेप्शन्’ पाएका राष्ट्रपतिले त्यो सदासयता र आफ्नो संवैधानिक पदमा अन्तर्निहित शक्तिलाई कसरी प्रयोग गर्ने छन्, त्यो भोलिको अति संवेदनशील विषय हो ।
मुलुकभित्र बढ्दो राजनीतिक ध्रुवीकरणमाझ्, विशेषगरी संविधानलेखनमा सङ्कट आइपर्दा, सबैले आशा अथवा शङ्काले हेर्ने पद राष्ट्रपति रामवरण यादवकै हुन गएको छ । दलहरूभित्र र दलहरूबीचको ध्रुवीकरणका कारण एउटा राजनीतिक शून्यता पैदा हुने सन्दर्भमा उनको भूमिका कस्तो रहने छ, राष्ट्रिय अन्तर्राष्ट्रिय चासोको विषय भएको छ । यस्तो अवस्थामा ‘देश बचाउन’ शक्ति आफ्नै हातमा लिने नभई त्यस्तो अवस्था परिआए दलहरूमाझ्बाटै निकास खोज्ने मनस्थितिमा राष्ट्रपति रहेको उनका सल्लाहकारहरूबाट बुझ्न्छि । तर, भोलिको बदलिँदो अवस्थामा छिमेकीहरूको समेत दबाब आए राष्ट्रपतिले के गर्नेछन् भन्न गाह्रो पर्ला, विशेषगरी मुलुकभित्रै विभिन्न राजनीतिक दलहरूबीच विद्वेषद्वारा सङ्कट पैदा हुन गएको अवस्थामा ।
हालका लागि राष्ट्रपति रामवरण यादवको राजनीतिक प्रतिबद्धता, इच्छा र लोकतान्त्रिक अडान ४ फागुनमा राजघाटस्थित महात्मा गान्धीको समाधिस्थल जाँदा आगन्तुक पुस्तिकामा कोरेका यी हरफले प्रस्ट पार्दछन्ः “गान्धीजीको भारत छोडो आन्दोलन र स्वतन्त्रता सङ्ग्रामले लोकतन्त्रको आन्दोलनमा प्रेरणा देओस् ।”